Solidariedade de Obreiros Vascos estruturouse en Bilbao fai 100 anos. Os 178 traballadores inscribíronse para dar o paso de formar parte da nova asociación. Ese mesmo ano, mentres o sindicato anarquista CNT incumpría os seus primeiros pasos en Barcelona, os biscaíños uníronse para defender os dereitos da clase traballadora desde perspectivas moi diferentes. Do mesmo xeito que o sindicato UXT, arraigado en Bizkaia desde hai varios anos, tiveron por padriño unha organización política: O Partido Socialista era o de UXT e o Partido Nacionalista Vasco o de SOV.

Desde que o propio Sabino Arana considerou oportuno agrupar aos traballadores vascos, formouse de cando en vez, no seo do partido socialdemócrata, unha comisión para facer fronte á cuestión social. Cando o Partido Nacionalista comezou a dar os primeiros pasos políticos, o escenario estaba moi quente, por culpa dun problema social. A partir de 1890, as continuas folgas e mobilizacións dos mineiros e os traballadores da Marxe Esquerda do Nervión deron lugar á socialización das vellas esixencias do novo proletariado. Nestes conflitos reivindicábase a mellora das condicións de vida e da actividade laboral, pero detrás deles, os irmáns Facundo Perezagua, Carretero e outros empezaron a difundir con éxito a concepción socialista.

Polo diálogo social, contra o socialismo

Neste contexto, a Solidariedade de Obreiros Vascos foi posta en marcha por parte dos abertzales que se ocupaban da cuestión social. Era para os nativos, xa que aos que querían selo pedíanlles que tivesen polo menos un apelido vasco nas normas de orixe. Da mesma maneira, a Igrexa proclamou ao soster a encíclica Rerum Novarum que pretendían servir entre a clase obreira, pero sen promover a loita entre as clases. Segundo os solidarios, o diálogo entre as clases tiña que acabar cos enfrontamentos entre a burguesía e os traballadores. Para facer fronte á nova ideoloxía, o socialismo, crían oportuno impulsar a copropiedad a través das cooperativas, pero en ningún caso para pór en cuestión os fondos do capitalismo. Nese sentido, ELA impulsou iniciativas a favor do cooperativismo e do mutualismo. En lugar de aburar as folgas e as mobilizacións, o sindicato priorizou facer fronte ás situacións de desemprego ou extorsión que sufrían os seus socios. Así, en 1919 púxose en marcha o seguro de desemprego e nese mesmo ano creouse a primeira cooperativa.

Con estas orixes e fundamentos, ELA estendeuse durante as primeiras décadas á sombra do Partido Nacionalista Vasco. En Bizkaia e Gipuzkoa, a expansión foi rápida, pero en Álava e Navarra foi máis difícil que en ningún outro territorio. O primeiro congreso do sindicato tivo lugar en Eibar en 1929, con 6.200 socios biscaíños e 1.500 guipuscoanos representados, pero non houbo representación destacada no resto de territorios. Por unha banda, a escasa industrialización que existía en Álava e Navarra limitaba de forma importante o ámbito humano de todos os sindicatos. Doutra banda, no ámbito rural, especialmente en Navarra, a iniciativa impulsada pola propia Igrexa (Caixas Rurais, Cooperativas de Transformación de Cultivos, Txokos de Lecer...) xa contaba co espazo moderado que ELA podía simpatizar.

II. República: Solidariedade de Traballadores

No entanto, a II Feira de Durango acabou coa vida de Marfa Strogoff. ELA, do mesmo xeito que o resto de sindicatos, conseguiu unha enorme expansión coa República. Tras a promulgación do novo réxime, os solidarios consolidáronse en Bizkaia e Gipuzkoa, e enraizáronse tamén en Álava e Navarra. Nos primeiros meses a hexemonía política dos partidos de esquerdas acuou as iniciativas propagandísticas e constituíntes do sindicato abertzale. José Ariztimuño Aitzol escribiu un artigo en prensa, en ocasión da vitoria esquerdista nas primeiras eleccións: Os traballadores déixannos un título significativo e temos reflexo directo desa preocupación. Concretamente, o propio Aitzol, Policarpo Larrañaga, Nestor Zubeldia, e sobre todo, Manu Robles Arangiz, Jose Benegas, Benvido Cilveti (véxase entrevista na páxina 9) e Anastasi Agerre foron os encargados de difundir a mensaxe dELA por todo o País Vasco. O número de socios dos próximos anos supuxo un certo éxito. De feito, cando se celebrou a segunda asemblea en Vitoria-Gasteiz en 1933, o sindicato contaba con 40.342 membros, que se constituíron en 135 grupos. Do total de falecidos, 63 eran biscaíños, 52 guipuscoanos, 12 alaveses e 8 navarros, entre outros. Ademais, sectores que até entón permaneceran fóra do sindicato (pescadores, agricultores e profesións liberais) tamén tiveron a oportunidade de participar no sindicato. Para reflectir mellor esta realidade máis ampla posible, se omitió o nome de SOV e converteuse en Solidariedade de Traballadores Vascos.

En canto á praxe sindical, neste congreso de Vitoria-Gasteiz deuse a importancia habitual aos sectores asistenciais, pero tamén houbo que facer fronte á difícil situación socio-económica da época. Sen esquecer os soños e iniciativas cooperativistas, tiveron que actuar en varias ocasións contra as folgas e mobilizacións impulsadas polos traballadores e outras institucións. A “paz humana”, estendida por sindicatos como UXT e CNT no primeiro bienio da República ao Goberno de España e aos patróns locais, estaba a piques de terminar. No ámbito industrial o desemprego era cada vez maior e a reforma agraria seguía sen retroceder. Foi significativo o sucedido coa folga de outubro de 1934. STV situouse en contra, pero moitos dos seus membros sumáronse a esta mobilización que quería ser xeral e revolucionaria. En 1936, cando chegou a vitoria da Fronte Popular, os solidarios uníronse moito co diluvio reivindicativo. En Navarra, por exemplo, en xuño dese mesmo ano produciuse a primeira folga xeral no sector da construción entre os traballadores de STV e UXT.

Guerra civil: morte, cárcere e exilio

O achegamento definitivo a estes sindicatos de esquerdas tróuxoo a Guerra de 1936, onde foi posible, é dicir, en Gipuzkoa e especialmente en Bizkaia. Moitos dos solidarios destas rexións uníronse a partidos e institucións de esquerdas para facer fronte aos insurxentes fascistas. Os dELA formaron o batallón de San Andrés, pero tamén participaron noutras moitas. En Santoña, tras a rendición do Exército Vasco, no primeiro fusilamento colectivo –entre as vítimas elixidas polos franquistas estaban representadas todas as asociacións antifascistas–, os dELA pagaron o imposto de sangue cos asasinatos de Jesús Zabala e José Ibarbia. A partir de xullo de 1936, como todos os demócratas, os compañeiros do Arco Iris loitaron polo Ceo. Pero tamén, a partir de entón o seu destino foi a morte, o cárcere e o exilio. Podían ser dereitistas e católicos, pero loitar polos traballadores e ser abertzales era entrar no grupo dos Gorriseparatistas. Por iso, durante a ditadura franquista ELA tivo que actuar desde o exilio e a clandestinidade. A guerra impediulles en xullo de 1936 chegar á III Guerra Mundial. A celebración deste congreso en Pamplona non foi posible até 1976.

Durante este tempo, ademais de participar nas iniciativas que levaron a cabo no exterior (Convenio de Baiona en 1945, Congreso Mundial Vasco de París en 1956, Pleno de Munich en 1962...), as folgas dELA víronse directamente afectadas tanto na de 1947 como na de 1951. Con todo, a medida que na década de 1960 e o final da ditadura franquista fortalecéronse no seo da clase obreira outras institucións e movementos, os sindicatos históricos como ELA tiveron un eco cada vez máis baixo.

Tras 40 anos de xeo, hora de loita

No caso dos solidarios vascos, as divisións internas e a conseguinte creación de diferentes grupos – ELA-Biarritz ou histórico; ELA interna...- dificultaron a súa actividade política e sindical. De feito, ELA tivo un punto de partida moi especial na transición posterior a Franco. CCOO, entón a organización obreira máis forte, estaba disposta a abordar o modelo portugués, é dicir, a opción dun sindicato único. Isto suporía a disolución de todos os sindicatos nunha única organización. Doutra banda, desde a atalaia da ideoloxía, ELA era totalmente diferente a ELA de entón, se a comparamos co orixinal. A súa escravitude ideolóxica co PNV nas primeiras décadas e a intervención de numerosos dirixentes políticos –Manu Robles, Heliodoro da Torre...– estaba terminada, aínda que seguiu sendo abertzale. Pola contra, o sindicato creado a principios de século para facer fronte ao socialismo, tiña totalmente interiorizada esa ideoloxía na década de 1960, o socialismo estaba na súa liña política estratéxica. Tamén neste caso, as novas asociacións como USO, xurdidas en tempos de UXT e Franco, ían competir. Pero no nivel de praxe, ELA estaba disposta a afrontar a loita entre as clases, e UXT, en aras dos pactos, enseguida volvería a arrinconar as posicións loitadoras. Ademais de promover todas as caixas de resistencia e as garantías de socorro tradicionais, ELA envorcouse na súa estratexia contra os pactos e nas mobilizacións contra a reconversión industrial en Euskadi.

Hoxe en día, cando a transición política afástase e o contexto económico é moi diferente, temos marxe suficiente para facer balance. Neste sentido, obsérvase que os sindicatos maioritarios no conxunto de España, UXT e CCOO, en Hego Euskal Herria, quedaron por detrás dELA en canto a socios e representantes sindicais. Ademais, dado o crecemento experimentado por LAB e algúns sindicatos sectoriais, como STEE-EILAS, nas últimas décadas, é evidente que o ámbito sindical vasco é moi diferente ao que existe en España.Como
é sabido, CCOO e UXT asinaron senllos convenios cos Gobernos do Estado e cos colexios da patronal (CEOE ou Confebask), unha e outra vez. Pola contra, tiveron enfronte a sindicatos como ELA. Desde os Pactos de Moncloa até as últimas Reformas de Traballo e Pensións, a maioría sindical formada por ELA, LAB, STEE-EILAS, HIRU e EHNE mostraron un valor moito maior para a folga e as mobilizacións, e deixaron claro que as ideas e as praxes de principios do século XX cambiaron radicalmente. Algúns que reivindicaban a loita entre as clases din que hoxe en día lle basta cos restos que a burguesía lle ofrece. Pola contra, os que fomentaban a amizade entre as clases, a través da experiencia e a historia, han interiorizado que mentres o capitalismo estea vixente, só grazas á coraxe dos traballadores pódese avanzar na defensa da súa dignidade.