Até moi tarde apenas tiveches contacto co eúscaro.

Así é. A miña nai é de Irun e o meu pai é de Palencia; a miña nai aprendeu euskera máis tarde, como profesora para dar clases, pero cando era pequena ningún dos dous sabía eúscaro e escolarizáronme no modelo A, no colexio Dunboa de Irun. Naquela época non era como agora, todos eran do modelo A excepto a ikastola, e como entón había moitos prexuízos cara á ikastola, os pais decidiron enviarme a Dunboa. Pasabamos unha hora á semana en eúscaro, cancións e cousas así, e con 14 anos acabamos a Educación Xeral Básica sen ser capaces de dicir unha frase correcta en eúscaro. Tamén fixen o bacharelato no modelo A e en 3º, cuns 16 anos, fun por primeira vez ao euskaltegi.

Era até entón castellanoparlante a súa contorna?

Si, a familia e os amigos eran castellanoparlantes –o tres irmáns somos euskaldunberraiak–. Un compañeiro meu era euskaldun, pero a iso chamabámolo “o vasco”. Imaxínache. Para min o eúscaro era o idioma que aquí falaban algúns, un mundo paralelo, e non sentía porque podía desenvolverme sen ningún problema en castelán ao meu ao redor. Á fin e ao cabo, o contexto condiciona moito.

E por que decidiches aprender eúscaro?

Empecei a escoitar a grupos de música en eúscaro, como Negu gorriak, etc., e creo que a sensibilización, polo menos nun principio, creouse aí. Quería saber o significado das letras das cancións, quería coñecer esoutro mundo. Con 16 anos fixen un curso intensivo dun mes no verán. Entrei no paso 4, cun nivel baixo, tendo en conta que o perfil de HABE 1 obtense superando o nivel 6. Ao ano seguinte volvín repetir, no paso 5, e o verán anterior a ir á universidade, con 17 anos, decidín ir ao barnetegi. Ese foi o verdadeiro empuxe, e o shock, porque no barnetegi de Arantza atopeime de verdade co mundo vasco e co eúscaro. Vin como era realmente o eúscaro, deime conta de que moitas veces se di que as cousas non son como se escriben, que a lingua é máis rica que o que se aprendeu… Aínda lembro que lle acheguei a un deles e pregunteille, na miña euskara ordenado, “que, lendo o xornal?” e el, “non lento, lendo o xornal”. Ao ano seguinte repetín a miña estancia no barnetegi de Arantza.

Ao mesmo tempo, cando viviamos en Euskal Herria, cunha cultura e unha lingua propias… Empecei a tomar conciencia de todo iso no instituto –á fin e ao cabo, a lingua non é só unha ferramenta de comunicación, é algo de corazón–, ademais, naquela época cambiei de amigos e metinme nun ambiente euskaldun. Despois de sacar a EGA, como educadora social, empecei a ensinar Habilidades sociais e Educación afectivo-sexual nos institutos de Hondarribia e collín o costume de traballar en eúscaro.

Cada un ten o seu propio proceso e os seus ritmos, na miña traxectoria xuntáronse moitos factores, tanto internos como externos. Os alumnos do euskaltegi pregúntanme cando pasa ese momento desde pensar en castelán a pensar en eúscaro, a non ter que facer traducións mentais. Pois non pasa dun día para outro, pero no barnetegi xa me dicían, ‘hoxe soñaches en eúscaro, Jokin, a noite na que estabas monologando’. E eu dicíalles que sería un pesadelo, ja, ja. Ese foi o comezo, os primeiros pasos para pasar dun sitio a outro. A todo o que queira aprender o idioma, aconsellaríalle ir ao barnetegi, xa que é onde se produce unha auténtica inmersión.

Tamén participaches en Antxeta Irratia.

Si, cun amigo fixen un programa de radio sobre sexualidade e serviume para traballar sobre como comunicar ben os temas técnicos en eúscaro. A perda do medo a falar é fundamental, e aí hai que sacar o cartón vermello a moitos euskaldunzaharras, que case rin e avergoñan de corrixir erros aos que están inmersos no proceso de euskaldunización. Hai que facer o contrario, empuxar a falar.

Empezaches a aprender eúscaro aos 16 anos e convertíchesche en profesor de eúscaro. É un mito que aprender euskera é difícil?

O eúscaro non é difícil. Os verbos en inglés son máis fáciles que en castelán e en eúscaro, xa que case non hai que declinar, etc., pero de non ser así todas as linguas son difíciles ou fáciles segundo a motivación e o contexto de cada un. Doutra banda, a min gústanme moito os retos e isto foi un deles: si aprendín euskera, por que non vou ensinar ese idioma? Ademais, como vivín o proceso de euskaldunización, é moi útil para entender aos alumnos e as súas discapacidades. Para axudar aos alumnos a interiorizar conceptos, aproveito as técnicas que utilicei no seu día.

Que che trouxo saber euskera?

Vivía no contexto do castelán, e o eúscaro abriume as portas do mundo vasco: serviume para coñecer a novas persoas, coñecer a toda unha sensibilidade e cultura. Son un apaixonado do cantautor vasco (Laboa, Lertxundi, Peio e Pantxoa…) e, aínda que non o pareza, apréndese moito das letras das cancións. Tamén me serviu para ler a prensa en eúscaro, e por tanto para ver o mundo desde outro punto de vista, e como son camareiro no bar, utilizo máis o eúscaro cos clientes que o castelán. En Irun hai moitos euskaldunes, pero hai moitos no armario, e cando saben que ti sabes eúscaro, fálanche en eúscaro. Pola contra, téndese a pronunciar a primeira palabra en castelán.

Como foi a túa experiencia como profesor do euskaltegi?

Traballei no euskaltegi desde 2004. Primeiro en AEK de Oiartzun e agora en Herri Jakintza de Irun. Temos de todo: mozos que queren sacar o título, que queren mellorar o eúscaro, que empezan de cero –sobre todo porque veñen de fóra–… O meu perfil, o dos que estudaron no modelo A, é difícil de ver hoxe. En xeral, en Oiartzun existe unha maior sensibilización ou intento de non sentirse raro e diferente; e en Irun é frecuente que, polo estudo ou polo traballo, senta en Irun o que fai raro en eúscaro en diferentes tendas e lugares, non ao revés. De todos os xeitos, ocorreume xuntarme cos que aprenderon comigo de pequeno e falar agora en eúscaro, porque eles tamén aprenderon. Moitas veces son dous mundos paralelos, cada un na súa burbulla, tanto o mundo en castelán como o mundo vasco, e ás veces atópanse a medio camiño, en persoas como nós, en euskaldunes de nova creación.

Como está o nivel de eúscaro en Irun?

Diría que está a mellorar. En Irun podes ver a unha cuadrilla de mozas falando en eúscaro hoxe en día, iso non era habitual hai uns anos. Tamén nos parques infantís o eúscaro escóitase cada vez máis, e nas escolas o modelo D é o que máis éxito ten. Aínda queda moito por facer, sobre todo en termos de uso. Diría que a actitude do Concello respecto ao eúscaro é boa, pero moitas veces é cuestión de ritmos. Algunhas das iniciativas previstas para impulsar o eúscaro deberían facelo máis rápido.

E que che vén á cabeza cando ves a un euskaldun de máis idade, que recibiu o eúscaro desde pequeno, pero que hoxe en día o fai mal?

Dáme pena. O contexto empúxache ao final, e aquí moitas veces empezamos en euskera pero terminamos en castelán. E si hai alguén que fala mal en eúscaro no grupo de amigos, a miúdo empuxa a todos os demais a facelo en castelán.