A escusa desta “fuga” é Joxemiel Bidador. Non hai que esquecer, con todo, que o propio Joxemiel foi o precursor nestas páxinas (3 de maio de 2009, núm. 2182, dedicado a Tudela).

Mikelestorena no territorio do exitoso

Estamos nas mesas exteriores do bar Zialdo, o tempo é sollío, marabilloso. O sol é máis fermoso en Lesaka. O lesakarra Mikelestorena escribiu o camiño fácil que pode percorrer o que queira ao Ceo, obra que tivo cinco edicións. Non é xa un éxito?

– Por non mencionar o seu don de predicador.

Zialdo, hai unhas décadas, era un bar de culto para os que non coñeciamos máis que ouvindo o maio do 68. A hostalaría de Lesaka, en todo caso, é de bo nivel.

– Angelito.

O ceo sollío, o camiño cara ao ceo, estamos como no ceo. Demasiado celestial, perdinme.
– Angelito?

– Mikelestorena. O único exemplar da primeira edición era o dun farmacéutico pamplonés afincado en Donostia-San Sebastián, Jesús Cilveti Azparren. Azparren comprouna por 5.000 pesetas ao capelán de Astigarraga, Felix Agirre, que foi quen a realizou. Leste, pola súa banda, recibiuno do párroco da localidade alavesa de Contrasta, Eusebio Larramendi, en 1933.

É historia, pero parece ficción, ou podería ser ficción. Neste caso era especialmente Joxemiel Bidador, o piloto da luz desta pequena viaxe semicircular e semi-turístico que realizaremos por diferentes puntos de Navarra, o compás.

Si vés a Lesaka desde Oiartzun e quédasche en Agiña, atoparasche nun dos lugares máis máxicos de Euskal Herria. A escultura en homenaxe ao Pai Donostia; as loitas épicas entre os seguidores de Oteiza e Oteiza; os pos do que era Laboa, diseminados por todas partes.
Si cruzas Lesaka e vas ao barrio de Frain, onde o camiño que vén de Lesaka únese á NA-121, atoparás unha desas “vías verdes” que discorre xunto ao río Bidasoa. Si diríxesche cara a Doneztebe, vindo de Lesaka á dereita, tes vinte quilómetros de longo, a pé, en bicicleta, en patíns, correndo... Si diríxesche cara a ela chegarás até Alkaiaga, o barrio de Lesaka que está moi preto de Bera.

– O único exemplar da terceira edición atopárono en casa Perutxena de Zildotz.

– Podiamos ser verdadeiros, pero somos ficción.

Castelo de Garaño

– Joxemiel ten escrito: “Non teño Estatunahia, non son rebelde, non estaría en Amaiur, pero testemuña da ruta de Oskiat, doíame a castellanización, a min tamén...”.

Garaño atópase no val de Ollo, moi preto de Beasain. En Beasain, a vinte quilómetros de Pamplona, cara ao oeste. Os montes Mortxe, Txurregi, Gaztelu e Oskia pechan o camiño á Sakana: Entre Gaztelu e Oskia, Oskiatea, un corredor natural; entre Gaztelu e Oskia, un pobo de Atondo. Como se chamaría doutro xeito? A toponimia mostra moito. Se se sobe ao monte Oskia, desde o mesmo Vestíbulo, se se quere, en menos dunha hora, vese aínda máis claro cal é o paso natural cara a Pamplona. Por que é Oskiatea. Non en balde o tren ten o seu camiño. E como a tecnoloxía o transformou todo, hoxe fanche unha autoestrada por un camiño que nunca se atreveu un primeiro exército.
Os que viñan de Sakana a Pamplona atoparían alí, fronte a fronte, o castelo de Garaño. Garaño –pensar como sería Garaño– dá a medida do reino.

Desde Beasain, non só pódese ir a Garaño, senón que tamén se pode ir dar a volta ao val de Ollo. Unhas catro horas, sen grandes desniveis, ao longo dun camiño sinalizado para comprender mellor a orografía do reino de Pamplona e, por tanto, o seu sentido.

– E segue o poeta: “...porque me levei a min, como os demais, á cidade, encollido entre as murallas, silencioso e negado...”. E con todo, como di Oihenart, “Os Desgraciados en Zizur illuna”. Porque a cidade é unha condena, pero
unha condena ineludible, como o propio Oihenart –dise–, para alguén que se achegou a senda das noticias sobre a conquista. De feito, as autoridades navarras de entón non permitiron que o de Maule fose inspeccionar o arquivo de Pamplona.

Síndrome de Mendigatxa

Si accedemos ao Roncal por Burgui, nada máis atravesar este pobo, á esquerda atópase a estrada que vai a Vidángoz. Hai que dicilo, porque para os estranxeiros Bidankoze é, sen dúbida, o pobo máis descoñecido do val de Roncal. Entre 1939 e 1941, 2.000 presos de Franco marcharon cara a Salazar (Igari).

Hoxe en día son poucas as tendas que ofrecen un grolo, que venden todo tipo de xénero. Unha delas en Vidángoz. De alí era o informador de idiomas de Mendigatxa, Bonaparte e Azkue. Tamén era de Bidankoztarra Prudencio Hualde, que traduciu ao euskera o evanxeo de San Mateo por encargo de Bonaparte. Mendigatxa cortando o pelo na ponte de Binues e sen deixar rastro de pelo na auga. Pero “si Resu xaun korrek mándanos unhas pesetas...”.

– Parece tan fácil vivir, pero é tan difícil para un desangrado...