Que o lector non se equivoque: aínda que a edición deste libro data do ano 97, os textos que se poden ler nel foron escritos máis rápido, hoxe un século atrás, tamén a principios de 1914, 15, 16. Aí por última vez, xa que foi entón cando Juan Bautista Bilbao, Batxi, morreu dunha mina no barco que lle servía de mariño. “Quen é ese Batxi?”, preguntará máis dun. “Quen é ese tipo de escritor que non aparece en ningún papel?”, un escritor sen libros, capaz de atrasar a histórica reunión de escritores vascos do 25 de outubro de 1914, que non podía celebrar pola Ría de Bilbao.

Pois non sei quen sería, pero o que deixou escrito é digno de terse en conta. As súas obras literarias pódense clasificar en tres apartados: crónicas locais, sesións de contos, crónicas estranxeiras. A obra está centrada en crónicas estranxeiras, tal e como o demostra a colección Iñigo Aranbarri e Koldo Izagirre. No preámbulo tamén o consideran o precursor da crónica. Un vento fresco, sen dúbida, nos relatos daquela época.

En primeiro lugar, a letra non é máis que un lercho. Máis fóra do pobo que no pobo, en Róterdan non hai batzokis, nin os carlistas en Durban. Na cidade italiana de Savona, por exemplo, gózase explicando como os macarrones poden comerse por metros e o vasco que quere escapar sen pagar; como fala dos oradores bébedos que loitan contra o alcol; como un veciño de Ibarrangelu espanta aos ingleses pola noite coa sardiña, facéndolles crer que ten un coitelo.

Pero non creas que todo é festa, porque hai cen anos ensínanos que xa hai un matrimonio civil, que os chineses teñen dúas rúas en Cardiff, unha chea de Chiness Laundry, que Batxi quere pór unha na Praza Nova. Tamén fala da situación dos vascos en Arxentina, non come nada, e pasa un aviso: “Os vascos non teñen que facer un camiño para ir alí”. Pero non penses que queda aí, porque é o único cronista da Primeira Guerra Mundial no Sur, as cousas do destino, ata que unha dor dos alemáns mátao.É

certo que cando se empeza a falar en eúscaro (como cando fai que dous vascos venzan en contra do seis ingleses), Euskadi, os textos toman un aroma sospeitoso, mostran ás veces unha ideoloxía regresiva (“no bo euskotarra non hai que facer as vacacións, non ir contra os señores”), pero se non é unha colección, unha xoia, un saco de sorpresa. E, sobre todo, unha colección sen vergoña.