Pelexaches moito. Como se constituíu o teu carácter comprometido e combativo?

Na primeira casa. Todas as mulleres do noso tempo tiñamos a rabia de ser máis libres: non queriamos ser tan responsables, queriamos o dereito a ser máis irresponsables, malvados e descerebrados! Ademais, eu, á parte de muller, era o maior de sete irmáns... Eu non estaba disposto a aceptar “o que me tocou”, a darlle o que podía esperar de min. Non podiamos facer nada sen o permiso dun home (pai ou marido). Pero diría que a miña formación se impartiu na Universidade de Sarriko, cando estudei ciencias económicas. Nas intervencións do pensador Carlos Castela do Piñeiro e de avogados como Lidia Falcón... Logo entrei na Asemblea de Mulleres de Bizkaia e a militancia e a formación fóronse da man nas loitas polo dereito ao aborto, polo dereito ao divorcio... A partir de aí, participei en numerosos grupos de mulleres coa intención de seguir formándome.

Que prezo ten loitar desde moi novo?

As mulleres da nosa xeración tivemos que aprender forzosamente que nos educaron para ter un segundo sexo ou, o que é peor, para ser como os homes, unha das dúas. E si non estamos atentos, podemos facernos moito dano. Somos moi comprometidos, moi fortes, loitadores, firmes... Pero iso ten un prezo: ter que ser así non déixache ver moitas cousas. Ás veces resúltame sorprendente pensar que fun capaz de amar a alguén, de ter relacións agradables, porque eramos uns súbditos ou unhas pedras. Fomos moi “burricáns”, simples salvaxes. Menos mal que traballamos en equipo e compartimos sentimentos dentro do grupo. Nós sabiamos que non queriamos o que nos tocou, e iso púxonos en contra de todo o que fixeramos até entón. Pero ademais da oposición, tiñamos que construír unha nova sociedade, a creatividade era necesaria, e para iso era imprescindible o equipo.

En que grupo militaches?

Primeiro na Asemblea de Mulleres de Bizkaia, despois na Comisión de Emakunde Internacionalista, despois no seminario “Mulleres e desenvolvemento” sobre o Sahara organizado por Hegoak... Desde entón pasaron máis de 15 anos, pero foi unha experiencia moi enriquecedora. Naquel seminario reunímonos con mulleres de organizacións non gobernamentais recentemente creadas, e conseguimos axuntar feminismo e cooperación. Houbo debates moi interesantes. Debatiamos sobre os textos das mulleres feministas de Sudamérica: Os de Marcela Lagarde, O amor non é como nolo contaron... De aí pasamos a traballar na comisión de xénero da ONG, outras ás comisións de mulleres dos sindicatos, outras á Asemblea de Mulleres de Bizkaia, outras a Hegoalde... Pero aprendemos moito da interacción, tiñamos unha cultura feminista ampla e daquela cada un aplicouna no seu ámbito. Naquela época aprendemos, por exemplo, que ser lesbiana, proclamarse lesbiana era unha opción política, e na loita contra o heteropatriarcado, todas as feministas empezamos a dicir que eramos lesbianas. Como co aborto. Na loita polo dereito ao aborto todos diciamos “eu tamén abortei”, os que abortaron e os que non: debiamos loitar xuntos e unidos e tiñamos moi claro.

Loita, compromiso, solidariedade, cooperación, liberdade... Como comezaron a introducir estas palabras no seu dicionario?

Con 16 anos empecei a formarme politicamente cando comecei a estudar en Sarriko. Naquela época estabamos todos unidos contra Franco e cada movemento estudantil ensinábanos unha cousa: Recibiamos seminarios sobre Historia de Euskadi, sobre esquerda e comunismo, sobre nacionalidade... Na época na que estabamos a aprender ciencias económicas, Sarriko era criadeiro de rebeldes. A policía entrou por primeira vez na nosa facultade en 1967. Até entón tiñan prohibido o acceso ás universidades, e a primeira foi a nosa facultade. E os meus pais obrigáronme a deixar Sarriko, ordenándome empezar a traballar en casa ou a estudar algo que non tiña nada que ver coas ciencias económicas. Entón lin tamén o primeiro libro feminista: Catro ensaios sobre a muller, de Carlos Castela do Piñeiro. Non había nada máis sobre as mulleres. Hai uns anos comecei a recuperar a literatura de todas aquelas mulleres que debían ser nosas referentes, de todas aquelas mulleres que desgraciadamente foron silenciadas. A todas esas republicanas que nos negaron, ás que fixeron desaparecer. Esta negación obrigounos a empezar de cero, e aquilo foi o máis doloroso e divertido da nosa xeración. Tivemos que empezar todo de cero, inventalo todo, desde os sindicatos a todas as estruturas sociais. Como nos negaron a transmisión, faciamos o que nos daba a gana.

Que é para ti o feminismo?

Para min o feminismo é non renunciar a nada. Non ter que elixir si quero ser nai, esposa, traballadora, amiga ou querida. Eu quero o dereito de todo, o deber de non renunciar a nada para obter nada máis, e o poder elixir libremente. O feminismo deume forza para loitar por iso, e o mellor desta loita é que o que conseguiches cos teus esforzos ninguén cho pode arrebatar. Ninguén pode quitarnos experiencias, amizades, amores... E iso é grande. Eu fixen un gran esforzo para ser “mala nai”, por exemplo, en Euskal Herria é moi san ser “mala nai”. Aquí as nais son a culpable de todo, e todo o que me foi dado a min por haberme librado diso cos meus esforzos, non poderá ser arrebatado por ninguén. Anímovos a que sexades malas nais!

Como foron os primeiros pasos no feminismo?

Os primeiros pasos foron como avogados. Cando se nos espertou a conciencia feminista, aproveitamos a rabia que se nos espertou no interior e o desexo de cambiar todo para empezar a cambiar a lexislación. Entón houbo loitas polo dereito ao aborto, polo divorcio... Mentres tanto, lemos todos os clásicos sobre as relacións sexuais, ademais dos políticos. Eu tampouco se cantos libros desta clase lin entre os 16 e os 18 anos.

Cando decidiu comezar a mestra?

Os alumnos que tiñamos formación en ciencias mandábannos a clase nocturna desde Sarriko. Nas clases nocturnas había curas vermellas e aos alumnos de esquerdas chamábannos para ensinar matemáticas e física. Foi a miña primeira toma de contacto coa educación, e cando me obrigaron a deixar a economía en casa decidín ser mestra. Empecei a traballar e a verdade é que creo que é unha das mellores decisións que tomei na miña vida. Por unha banda, resultábame moi fácil empatizar con adolescentes de 12 a 16 anos, quizais porque tiña irmáns máis novos ou porque a miña nai e a miña avoa tamén foron mestras. Sempre lembrei unha frase que eles dixeran: “Aos alumnos ensínaselles si é posible e si non se lles quere”. Ou aqueloutro: “os alumnos non perdoan dúas cousas: a pasividade e o aburrimento. Podes facer o que queiras sempre que as teñas en conta e non abúrrasche”.

Ten moita fe no ensino?

Alto. Sempre crin que o que tiña que ensinar aos alumnos era importante. Celebrabamos datas sinaladas, o 8 de marzo, o 1 de maio... Do feminismo, da loita dos traballadores, da solidariedade, da igualdade de esquerdas, etc. falaba, pero ademais de matemáticas, física e química, laboratorio, tecnoloxía, etc. tamén as ensinaba, e como cría que todo iso era importante, deleitábame ensinándolles, divertíame, esforzábame por descubrir cal era a maneira máis divertida de ensinar cada cousa. E os alumnos son moi agradecidos cando tratas de ensinar as cousas da maneira máis precisa, clara e atractiva posible. Teño moi bos recordos de oficio. Gocei moito. Ademais, compaxinei toda a miña vida docente coa educación das miñas fillas, e esa etapa educativa, tanto nas escolas como en casa, foi moi bonita.

E cando chegou o primeiro contacto co Sahara?

Empecei a ser profesor e nos primeiros anos enviei á miña parella ao Sahara, e fun con el. Era o final do ano 1974 e vivimos alí até 1976. Despois de loitar contra a guerra de Vietnam e contra a masacre dos franceses en Alxeria, era moi duro para min vivir nunha colonia. No Sahara afectáronme principalmente as dúas cousas. Por unha banda, o sentimento e a unidade que alcanzaron como pobo foi o que logrou a Fronte Polisario. Cando chegamos, eran as tribos das sacabuelas, pero non era un pobo. Pero a Fronte Polisario uniunos e conseguiron varias cousas: A abolición da escravitude en todo o pobo saharauí, por exemplo. Doutra banda, a muller foi nomeada como a mesma que o home. Das tribos xurdiu o pobo, e nos primeiros tempos do Polisario estaba prohibido proclamarse membro dunha tribo que se mantiña por encima doutras tribos. Tratábase dunha igualdade popular que trataba de cohesionar a un pobo a favor da soberanía popular. Non era un movemento de esquerdas propiamente dito, pero si anticolonialista e integrador que tentou suprimir os elementos que os separaban e reforzar os que os unían. En canto ás mulleres, prohibíuselles rexeitar á súa muller sen ningún motivo. Bastaba con dicirlle “desprézoche” para deixar á muller sen ningún dereito. Con todo, as mulleres saharauís tiñan dous grandes dereitos: podían actuar soas, sen axuda e permiso dos homes; e, doutra banda, os primeiros días da voda estaban coa familia da súa muller. Iso protexía moito ás mulleres. E aínda no Sahara apenas hai malos tratos, e o bo trato coas mulleres ten moito valor, os malos tratos están moi mal vistos.

Cando volviches do Sahara, como atopaches Euskal Herria?

Cando volvín do Sahara volvín dar clases, e empezamos a ter fillas, e miramos a Euskal Herria con outros ollos. Vin cousas que non me gustaban: na miña época de estudante estabamos todos unidos contra Franco, pero cando volvemos atopei miles de grupos separados. As loitas pola amnistía foron as últimas bonitas que fixemos todos xuntos, pero despois das loitas pola amnistía cada partido tirou do seu lado, e eu me desilusioné un pouco, con eses partidismos. Sempre vivín o conflito vasco con dor. Naquela época os profesores creamos o sindicato STEE-EILAS, e ademais da educación ocupabámonos de moitos outros temas: o aborto, as centrais nucleares... entón aprendín que a vida ten que ser un prezo.

O prezo, as vidas?

Si, como agora en Xapón. A min faime moita graza a frase “a vida non ten prezo”, sempre digo: “por suposto que a vida ten prezo, pero déixame negociar”. Dous euros? A miña vida custa dous euros? Negociemos as nosas vidas e vexamos até que punto unha forma ou outra de enerxía, un modelo de sociedade ou outro... Pero “a vida non ten prezo” e é inaceptable que non se deixe negociar. Sexamos, polo menos, suxeitos suficientes para negociar os prezos das nosas vidas. Cando realizamos calquera tipo de acción, negocio, lei... debemos recoller tamén a saúde e a vida das persoas nos custos orzamentarios. Paréceme unha das achegas máis interesantes do ecoloxismo, que se pode estender a diferentes ámbitos. Pero nestes tempos nos que a vida humana véndese gratis e nin sequera mírase a vida do planeta... paréceme que estamos a tomar unha dirección moi perigosa.

Os libros foron un dos teus mellores profesores. A Lieratura educouche tamén no feminismo?

Sempre estiven ao redor da Asemblea de Mulleres de Bizkaia ou da Asemblea, e aí eduqueime no feminismo. Ademais, teño libros de mulleres de todo o mundo e participei en talleres sobre literatura e xénero. Agora tamén leo moito sobre feminismo, gústame seguir novas correntes e ideas, e agora pásame o libro ás miñas fillas. Ultimamente pasoume Xénero e nación, por exemplo, e unha chea de libros queer, porque me faltaba esa parte da formación: Os libros de Judith Buttler, de Beatriz prezado... Acabei cun texto yonki... E Teoría King Kong fascinoume. O Devir cadela de Itziar Ziga tamén está moi ben, ten unha forza enorme e unha base teórica sendo-sendoa.Nire que estaba a ler os primeiros libros e, sobre todo, os filósofos: Celia Amorós, Amalia Valcarcel... Ou libros de mulleres doutras culturas que me deron moita forza: árabes, africanos, chineses...

Cal é o tema do feminismo nestes momentos?

Prostitución. E digo: por que non pregúntanllo a eles? Por que non pregúntaselles: que é o que queredes? Porque, quizais, o que queren é un sindicato, ou algo máis. Poida que non queiran que os metan en conventos ou que todos os poñan a limpar casas e vixiar aos vellos. Non podemos tratalas como obxectos. É unha vergoña desta sociedade e das mulleres que non se regule todo o que se refire aos deberes e o coidado, quen se dedican a estas actividades están en moi malas condicións: cuns soldos incriblemente baixos, sen baixas, sen baixas, sen protección, sen xubilación... E estamos no século XXI! Aí hai moita loita e hai que darlle prioridade.

Como foi o desenvolvemento do feminismo en Euskal Herria desde a súa mocidade até a actualidade?

Ao principio, a actividade feminista era moi clara: traballamos para conseguir determinados dereitos e cambiar o código civil. Todos xuntos loitamos polo dereito ao divorcio e ao aborto, para cambiar o código civil que nos sometía ao pai ou ao marido... Iso é o que conseguimos e empezamos a traballar no ámbito da igualdade. Este traballo aínda non terminou. As primeiras xornadas feministas foron moi bonitas. Alí fomos as feministas cos vaqueiros, co pelo curto... e, de súpeto, chegaron as feministas catalás. Pero que era aquilo! Naquela época estaban de moda os rizos e os vestidos da India, e así entraron e deixáronnos estupefactos. Quedei estupefacto: eran feministas e bonitas! Era posible ser guapa e feminista! Aquilo produciume unha revolución interior, case traizón, adornalo para nós e, por suposto, adornalo para un home. Eu sempre fun moi preguizoso e aínda non me adorno moito, pero liberarme destes prexuízos foi grande, e aínda agradezo ás belas feministas catalás. Todo era máis bonito que nós: vestido, pelo, sorriso... todo. Naquela época empezamos a traballar a coeducación e creamos unha chea de fichas de traballo, pero só as profesoras feministas puñámolas en práctica. Entón chegáronnos as teorías da desigualdade, e comprendemos que non debiamos ser como os homes, senón iguais en dereitos. Até entón estabamos obsesionados coa igualdade, e nalgúns casos esas discusións foron dolorosas. Ademais, suscitáronse debates entre a militancia única e a dobre militancia: moitas mulleres, ademais de feministas, pertencían a algún partido político, a algún sindicato... Quen tiñan unha militancia plural, ás veces considerábaselles feministas de segunda, e iso tamén fixo moito dano.

Tamén debatían sobre o esencialismo?

Si. Eu non son partidario do esencialismo: nunca crin que as mulleres sexamos boas e marabillosas polo feito de ser mulleres. Ao contrario, sempre defendín que as mulleres podemos ser tan cabronas e mesquiñas como queiramos, e que ese dereito nos é absolutamente necesario. As mulleres podemos ser todo o que queiramos: malvadas, divertidas, crueis, doces, violentas... Podemos ser todo o que poida ser un home. A nós non nos axuda a teoría do esencialismo! Tamén temos que ter dereito a ser malvados, a ser militares, a ser mineiros e a ser puta. Temos que ter dereito a todo o bo e todo o malo. E si actuamos mal, que nos xulguen como persoas polos feitos que fixemos.

Logo viñeron os debates sobre política e mulleres, para decidir si as mulleres deberían organizarse como partidos políticos ou non. Que opina vostede?

O ámbito político é importante para a consecución de determinados dereitos, pero naquela época houbo algunhas reprimendas. Algunhas mulleres que querían dedicarse á política tiñan fame de poder, mostraban unha terrible seguridade nas súas mentes e querían facernos ver as cousas tal como víanas elas. A nós parecíannos unhas “reinonas”. Xunto a iso, por primeira vez uníronse o feminismo e os movementos da esquerda abertzale, e algunhas mulleres empezaron a dicir que o feminismo se podía conciliar co movemento de liberación nacional. Houbo bastantes crise na mesma época e as feministas que queriamos acordar as cousas pasámolo bastante mal, porque cada unha tiraba para o seu lado. Empezamos a diferenciarnos cando a política entrou en xogo, e ao final cada un de nós especializouse nun campo concreto: os que nos especializamos en solidariedade comezamos a traballar no ámbito do xénero e o desenvolvemento, os nacionalistas no movemento de liberación nacional e no ámbito do xénero, os da asemblea no feminismo fóra dos partidos políticos, os Plazandreok no seu ámbito e os Lanbroakoak no partido político feminista. Por tanto, desde entón, cada un traballa no seu ámbito e todos nos reunimos para organizar os actos do 8 de marzo e o 25 de novembro, en fin, todos menos os de Lanbroa. Pero nos reunimos mulleres de partidos políticos, asinantes, ONGs, ecoloxistas... É un foro moi amplo, xuntámonos novos e vellas feministas para facer cousas xuntos e facer propostas feministas conxuntas que sirvan para avanzar a todas e todos.

Estiveches nas xornadas feministas de Granada?

Si. En Granada abriuse a porta de pao a pao ao movemento queer e agora loitamos contra a patoloxía de 2012. E é que en 2012 queren renovar o censo das enfermidades psiquiátricas e queren incluír no mesmo ás persoas que queren cambiar de sexo ou ás que non queren facelo pero son intersexuais, queren clasificar como patoloxías a transexualidad e a intersexualidad, e estamos a loitar contra iso. Que non patinen máis o sexo, xa é suficiente.

Como cambiou a actitude da sociedade en xeral cara ao feminismo nestes anos?

Hoxe en día case ninguén di que as mulleres somos menos que os homes, que temos que obedecer, que non podemos entrar nas “cousas dos homes”... Nese sentido, avanzamos. O dereito ao divorcio tamén o ve con bos ollos a maioría da sociedade e o dereito ao aborto, aínda que o sector católico que se opón segue sendo forte. As voces a favor da igualdade legal e económica tamén son cada vez máis fortes. Pero agora inventamos novos “pecadores”: mozos doutras culturas, gais, lesbianas e transgénero públicos. Ultimamente acudín a dúas manifestacións por castigar ás parellas homosexuais que se saudaban na Zona vella. Estas barbaridades mantéñense en silencio, como excepcións, mentres que a lei segue castigando a estes “pecadores”. Vendéronnos que todo está feito e que todos vivimos en igualdade, e moita xente creullo, porque é máis fácil crelo e non ver as opresiones, disfrazarse. Cando dicimos que estamos a favor de Lesbianas, até que punto estamos a favor? Que estamos dispostos a facer para defender e reivindicar os seus dereitos? Até que punto sentimos a súa loita? Eu traballei con adolescentes toda a miña vida e a homofobia segue sendo terrible, e non se fai suficiente forza en coeducación, non se lle dá suficiente importancia a este asunto. A educación sexual non é unha materia obrigatoria nas escolas, queda en mans da vontade da escola. Como non hai educación sexual non hai educación feminista nin coeducación. E moitas mulleres sofren moi mal trato na adolescencia, as agresións entre adolescentes son o pan de cada día, pero facemos a vista gorda. Ademais, segundo vendéronnos que vivimos en igualdade, estas nenas non identifican as agresións que sofren co seu sexo ou machismo, considéranas “normais” ou as “aguantan”. É moi perigoso dóbrea moreira que utilizamos. A sociedade en xeral é moi misógina e non nos damos conta.

A prevención ten moita importancia?

Por suposto, non podemos esquecer que a sociedade é misógina e que se nos vai a facer pagar cada oportunidade que conseguimos como mulleres. Se queres ser nai, iso terá un prezo, se non queres selo tamén terá prezo, se queres ser lesbiana, terás que pagala, se queres tantos dereitos como o teu marido, pagarache peaxe... Non podemos ser uns idiotas, a nosa liberdade segue tendo prezo e moi caro. Como colectivo estamos a pagar con sangue as nosas liberdades e dereitos, e mentres ese sangue non se deteña non gañamos dereitos, só é un intercambio, dereitos a cambio de sangue. Cando quede sangue poderemos dicir que gañamos dereitos.

Considera necesario realizar algúns traballos en grupos desagregados por sexo?

Si, é necesario que se realicen uns traballos en grupos de mulleres e outros en grupos de homes. Cando os grupos de mulleres comezan a traballar en defensa dos seus dereitos, moitos homes da zona –e tamén algunhas mulleres- asústanse e non saben como situalos ante a nova situación. Antes plantábannos cara, en contra, pero agora non saben onde colocarnos, que facer ante o feminismo. Pero creo sinceramente que os homes que queren facer algo pola igualdade, por unha banda, teñen que respectar a loita das mulleres e, por outro, como nós fixemos, teñen que aprender de sexo, de xénero, de coeducación... Nós non podemos aprender por eles, e tampouco nos corresponde traballar como psicólogos de ninguén. As mulleres non podemos traballar como mestras dos homes, cada unha ten que facer o seu camiño. Pero isto ocorre o mesmo en todas as loitas, como a do Sahara. Eu vou alí para protexer a súa loita e axudarlles no que me piden. Non irei dicirlles o que teñen que facer e non lles pedirei que invistan a súa enerxía en curar as miñas feridas. Se quero estudar, pedirei consello sobre os libros que teño que ler, estarei atento ás entrevistas e tentarei tomar unha base teórica para entender mellor a situación dos saharauís. E é igual que a loita das mulleres. A ignorancia é moi valente. Creo que as mulleres debemos unirnos en grupos de mulleres para seguir profundando no feminismo, para identificar as nosas necesidades e avanzar. Se non nos unimos é moi difícil seguir adiante.

Como traballades na comisión de xénero da ONG?

Entre as mulleres e os homes que conformamos a comisión acéptanse unhas premisas básicas feministas, pero en xeral a comisión non ten base feminista. En casos concretos traballamos coa coordinadora do 8 de marzo e, por exemplo, é posible defender o dereito ao aborto desde a comisión de xénero da ONG, pero iso non é do agrado de todas a ONG. Ou, por exemplo, o tema da prostitución aínda non o expuxemos, porque o debate segue estando moi vivo, e non parece que se pretenda sacar demasiado po. O que máis me axudou a situarme neste tema foi a antropóloga e feminista clásica Dores Xuliano. El ensinoume que hai que dar a palabra ás mulleres, que non podemos decidir por outros. E niso tento incidir desde a comisión de xénero da ONG.

Por iso, por exemplo, estás en contra da abolición da prostitución?

Si, hoxe en día abolir a prostitución sería como abolir o matrimonio. Deixade que as mulleres elixan e garantan a súa protección e benestar: que as traten ben, que lles paguen dignamente, que lles quiten o estigma, que sexan suxeitos de dereito, protagonistas das súas historias. O abolicionismo é impoñente, e as prohibicións e as imposicións son as que nos oprimen. Ademais, detrás destas decisións atópase o puritanismo. Ai, nosa Euskal Herria puritana! Este puritaniso ataca ás mulleres: ás nosas nais enfermas non lles deixaban ensinar o escote, e agora queren quitar o veo a unhas, porllo a outras, prohibir que lles ensinasen o tanque a unhas, empuxar a outras a operarse os peitos... Ah! Que nos deixen en paz! Cantas normas, cantas xerarquías sobre as mulleres! Como di a escritora francesa Marie Darrieussecq “amólame cando abro un bote de crema e dinme como o teño que dar, cando van comer e ponme unha dieta, danme instrucións para todo”. Que nos deixen facer as cousas como queiramos, meter a pata e saír, porque somos persoas adultas e enteiras. Ou cando imos ser nais! Vade retro! Cantos comandos maternos dan consellos e intrusiones ao redor para que non se nos esqueza que tipo de nais temos que ser. É terrible! Fagamos o que nos dá a gana! Que cada cal atope o seu camiño. As mulleres e, sobre todo, as nais en Euskal Herria sufrimos unha presión adoctrinadora.

Di que a comisión de xénero da ONG non ten base feminista. Son posibles as loitas pola liberación das mulleres sen base feminista?

Este é o problema que temos na comisión de xénero da ONG. Claro que se poden facer cositas, pero en todos os grupos sen base feminista a mensaxe que recibimos as feministas adoita ser “non enfadarnos, coidado, aos poucos”, temos que ser politicamente xustos para non ferir a ninguén. Está prohibido enfadarse. Pero, con todo, hai que insistir en todos os ámbitos e tamén se pode avanzar desde comisións de xénero. Os grupos ou proxectos que traballan con perspectiva de xénero parten dun pacto para loitar contra as discriminacións de xénero evidentes, para loitar contra a falta de equidad de xénero. Na ONG sucede a miúdo que os traballos das mulleres son gratuítos e os dos homes remunerados. Si nalgún lugar organizouse un comedor-popular e as mulleres están a preparar e repartindo comida, presuponse que o farán voluntariamente. Os traballos dos homes adoitan ser remunerados. As mulleres temos que ser solidarias connosco. Os homes expertos en xénero cobran, teñen por oficio ser expertos en xénero, pero cantos feministas hai que non viron un céntimo por ser expertos en xénero! E non digo que os homes non teñan que cobrar, claro que si! Pero tamén nós debemos valorarnos e facernos ver como traballadores serios. Canto tempo e traballo estivemos de forma voluntaria!

Na comisión de xénero da ONG fas o que poidas. Onde fas o que queres?

O grupo de mulleres que estou agora é de Skolastika, e Sareina tamén sigo de cerca. No grupo de lectores de Skolastika estamos a recuperar a escritoras republicanas. Para que o feminismo avance é necesario que as mulleres nos xuntemos, debatamos, cuestionémonos unha e outra vez. Todas as demais son trampa, poden servir para conseguir dereitos puntuais e dar algúns pasos en torno ao xénero e o desenvolvemento, pero as mulleres loitamos e facémolo, agrupadas en grupos, porque pola contra non se pode adiantar. Eu, por exemplo, non sabía nada das teorías queer, e a primeira vez que lin Judith Buttler recomendado polas mozas do grupo pareceume moi superficial. Non comprendía que tiñan de profunda e revolucionaria aquelas diversións en que as mulleres se facían pasar por homes e metían unha media nas súas pernas. Parecíame infantil. Eu, sobre todo, traballei en equipo con mulleres do terceiro mundo e doutras culturas, temas que me eran remotos, frívolos. As mulleres temos problemas moito máis graves!, pensaba, que é isto de que podes elixir roles de home se queres? Pero, por suposto, estaba confundido e aprendín, e grazas en gran medida á miña filla, hoxe teño suficientes ferramentas para valorar e valorar o movemento queer como movemento feminista e emancipador.

Dis que os dereitos e liberdades que conquistamos as mulleres son moi débiles. Por que?

Hai dous anos tiven que volver asinar o manifesto “eu tamén abortei”, como cando tiña 20 anos. A dereita quixo arrebatarnos os poucos dereitos que obtiveramos en torno ao aborto, e ante a ofensiva da dereita tivemos que facer unha campaña enérxica para non perder os dereitos que obtiveramos. Renunciamos rapidamente aos nosos dereitos. E as reivindicacións parécennos moi duras, demasiado esaxeradas, demasiado crispantes... As mulleres, para gustar aos homes, temos dereito a facer o que queiramos: podemos operar os peitos, vestir os tacóns, vestirnos dunha maneira ou doutra, pornos o veo... As mulleres fixemos moitas bobadas e moitas outras cousas que non son bobadas para gustar aos homes, e é lexítimo. A min iso non me importa, paréceme moi ben, se a muller fai as súas eleccións conscientemente. Pero que as mulleres pensen que na lei contra a violencia machista hai inxustizas contra os homes enfermos... iso é outra cousa. O 8 de marzo estiven nunha conferencia que deron algúns avogados e dixéronnos que o número de mulleres que usan inxustamente esta lei para o seu beneficio non é a ter en conta, só son unhas cantas, é moi pequena a cantidade de mulleres que abusan da lei contra a violencia machista. Pero cada vez que salgue unha lei ou unha norma a favor das mulleres, asustámonos enseguida e dicimos “e os homes enfermos?”, “e si enfádanse?”, “non imos pasar, non?”… Temos a imposición metida até o fondo, e a miúdo parécenos que pasemos tamén por reivindicar os nosos dereitos máis básicos. Desbásteme ter que pagar tanto sangue polas nosas liberdades e dereitos. E ademais, os dereitos que obtemos son moi vulnerables en todos os ámbitos, que poden ser eliminados inmediatamente.

O que máis coñeces é o feminismo dos países árabes e musulmáns. Que aprendiches das mulleres árabes?

Coñezo o Sahara desde moi novo e loitei por eles desde hai tempo. Pero enseguida empecei a coñecer ás mulleres saharauís e a miña condición de feminista inspiroume o desexo de coñecer en profundidade ás mulleres saharauís, ás árabes. Tentei coñecer a súa loita pola liberación. Hai moitos anos, desde o grupo de Mulleres Internacionalistas conseguimos traer ás mulleres árabes: De Alxeria, Fátima Mernissi de Marrocos, saharauís... Catro ou cinco árabes viñeron contarnos a súa experiencia como mulleres feministas. Ao investigar ás mulleres musulmás e árabes dásche conta de moitas cousas. Para empezar, dicir musulmán é tan indeterminado como dicir cristián: que tes que ver cun cristián brasileiro que practica o vudú? Case nada que un saharauí teña que ver cunha musulmá de Iemen. Dicir árabe é máis concreto.

Que peculiaridades ten o feminsimo árabe?

Os pobos árabes, desde o Magreb até Afganistán, son pobos que beberon moito das culturas anteriores e que se enriqueceron moito. Beberon dos gregos, dos turcos, dos nómades do deserto, das culturas de Damasco e Bagdad. Por tanto, tiveron unha época moi enriquecedora, pero despois tiveron un declive colonialista que lles fixo retroceder como pobo e saíron do colonialismo como puideron, en moitos casos cun neocolonialismo que lles vai bastante mal. As mulleres deses países tamén loitan pola liberdade, pero a súa base é diferente. Defenden a súa emancipación coa mesma forza que nós, son mulleres moi fortes, moi valentes, pero nalgúns casos loitan polos dereitos que nós temos. Con todo, hai outros dereitos que ataron antes que nós.

Por exemplo?

O dereito ao traballo e ao estudo. Por unha banda, porque no corán dáse moita importancia aos estudos e, por outro, porque aquí a muller ideal era unha muller mansa e hogareño, sen grandes ambicións intelectuais, onde se valoraba como unha muller intelixente, artista, que sabía de literatura e pintura. Os exipcios tamén lograron o dereito ao voto en 1950. Imaxínache que os suízos tiveron que esperar até case os anos 80. As mulleres dos países árabes loitaron primeiro pola liberdade persoal, polo dereito a ir onde fóra, sen o consentimento de ninguén; logo polo dereito ao estudo e ao traballo; logo, polo dereito a elixir ou non casar e con quen casar (e resulta máis difícil non elixir, que elixir con quen casar)...

Miramos ás mulleres árabes por paternidade ou por piedade?

Si, pobres, pensamos. E non nos damos conta de que nos dan mil voltas nos estudos e no mundo laboral, que tamén están por diante de nós na participación política. As maiores dificultades atópanse nas relacións sexuais. Porque alí as relacións sexuais nunca foron castigadas, aquí o sexo era pecado pero na cultura musulmá o sexo sempre foi o mellor aspecto do matrimonio, e aínda que segue sendo castigado fóra do matrimonio, dentro do matrimonio cóidase moito, hai tempo que teñen manuais sobre as prácticas sexuais para dar pracer ás mulleres, e para os musulmáns é importante gozar e facer gozar nas relacións sexuais. A cuestión é que non se lles permite a relación sexual fóra do matrimonio, antes do matrimonio e despois da viuvez. A maioría das mulleres que en Nixeria se chaman adulteristas son viúvas e, como non se volveron a casar, son castigadas. Ademais, os musulmáns teñen un gran pudor no corpo, e iso tampouco lles deixa soltar. Aquí, case sempre falamos das mulleres musulmás por paternidade, pero elas teñen moi claro cal é o seu camiño de liberación, e niso dira.Nik non lle direi a outra muller o que ten que facer para liberala, se me di que quere liberala apoiareille. Nós non podemos dicir a ninguén (nin aos homes nin ás mulleres) cal debe ser o camiño para a súa liberdade. Podemos compartir a nosa experiencia, iso si, se serve a alguén para que a utilice. A partir de aí, cada un ten que ser capaz de liberarse a si mesmo, aínda que para iso é imprescindible o apoio do equipo.

E como actúan en concreto desde a comisión de xénero da ONG? Como incorporades a perspectiva de xénero nos proxectos de cooperación?

Recentemente, o Goberno vasco ha comezado a valorar si os proxectos da ONG foron aceptados ou non con perspectiva de xénero. Nós, cada vez que desde a ONG proponse un proxecto, garantimos que haxa un grupo de mulleres ou ONG de mulleres que decidan como aplicar ese proxecto tamén no país de destino. Se a xestión do país de destino realízana só os homes, non hai nada que facer. Si no país onde se vai a aplicar este proxecto hai mulleres organizadas pola súa liberdade, tentamos buscar a súa participación a todos os niveis. Garantimos que teñan en conta as súas necesidades entre as necesidades que vaia satisfacer o proxecto, así como a súa participación na xestión do proxecto e na dirección. Garantimos as necesidades, participación e dirección das mulleres. Iso é o que deberían facer todas a ONG con perspectiva de xénero. Hai unha chea de manuais que explican si un proxecto concreto satisfai as necesidades das mulleres, se garantiu a participación das mulleres e si garantiu ou non a dirección das mesmas. Iso é o que significa ter en conta a perspectiva de xénero nos proxectos de cooperación. Que pasa? No ámbito da cooperación, a moitos lles parece que o masculino xenérico é o normal, o que serve para todos, e moitos pensan que sen perspectiva de xénero, un proxecto exposto en xeral satisfai por igual as necesidades de mulleres e homes.