Para empezar, que é o eúscaro en Treviño?

Eu diría que estamos nun estado de recuperación. Recuperación moderada, lenta, pero polo menos avanzamos. Desde que o eúscaro desapareceu en Treviño, non puidemos coñecer a súa situación, non tiñamos noticias, nin investigacións sociolingüísticas, nin datos censais. En 2001, o Goberno Vasco organiza o III Congreso de Eúscaro. Cando se iniciou a elaboración do Mapa Sociolingüístico, en Treviño tamén se solicitou que a enquisa se aplicase en Treviño e Pobóaa de La Puebla de Arganzón, é dicir, en todo o enclave. E aceptáronnos, e fíxose, e cos resultados na man, tiven unha agradable sorpresa. Por suposto, eu sabía que en Treviño había euskaldunes –nós mesmos, entre eles, kar, kar, kar…–, pero o estudo demostrou que os vascos eramos máis do que se pensaba en Treviño. 2006, IV. O Goberno Vasco elaborou o Mapa Sociolingüístico no País Vasco, incluído Treviño, no que tamén recollemos algúns datos. Por tanto, é de gran importancia a celebración da V edición deste ano. Incorporación de Treviño ao Mapa Sociolingüístico por parte do Goberno Vasco.

Na enquisa sociolingüística, se non me equivoco, é a propia xente a que recoñece o nivel de coñecemento do eúscaro…

Así é, si… Por tanto, os datos indican que en Treviño un de cada sete habitantes di saber ben euskera, tanto de forma oral como escrita, é dicir, o 13,5% sabe eúscaro. Si a isto engadimos o número de vascoparlantes pasivos, que non son capaces de entender o eúscaro, teriamos un 13% máis: en total, un 26,5% sabe eúscaro, aínda que en certa medida. A iso engádense as actitudes cara á lingua e o resto. Os datos coinciden, son absolutamente coherentes coa situación de Álava.

O impulso e o apoio das institucións axudou a adiantar o eúscaro en Treviño? Movementos populares? Actuaron xuntos?

Eu diría que é o resultado do esforzo dos individuos. Froito e consecuencia de todos aqueles que quixeron euskaldunizarse. Tamén colaboraron varios grupos; a asociación de euskera Gutxisolo fai un bo traballo. Das institucións, pola contra, o eúscaro non recibiu o minus en Treviño. É dicir, cando falamos de institucións, aínda hoxe en día as institucións que nos corresponden a Treviño son as de Castela-León (España). Hai que dicir: explicamos cal é a realidade dos treviñeses, o coñecemento do eúscaro, unha actitude aberta e positiva cara ao eúscaro… Pois esa realidade non existe ante as institucións de Castela-León. O seu estatuto de autonomía data de 1983, aínda que posteriormente foi adaptado en 2007. Bo, pois naquel primeiro estatuto non se falaba máis que do castelán, que era a única lingua. Cando se lle realizaron adaptacións, faise referencia –e, por tanto, existe xuridicamente a realidade– ao galego, na zona de Bierzo (Salamanca, Zamora, España), pero, en cambio, en Treviño non se menciona a presenza do eúscaro. Somos inexistentes, desde o punto de vista institucional.

Participas en debates sobre iso, Trebiñu-Euskal Herria, Burgos…

A miúdo pregúntannos: “Ouza, pero, cal é o interese real, o de que Castela e León queira dominar Treviño?”. Eu digo que é unha cuestión identitaria, entre a que está o nacionalismo dos casteláns, que existe. Unha mostra diso é a anecdótica, pero á vez significativa, a que tiven que escoitar nun debate que se fixo na televisión local de Burgos. Estabamos a falar e levei á praza o argumento de que, mentres Franco aínda vivía, a terra fora sementada en Castela-León, da maneira máis natural e sen o menor resentimento: Foi en 1973. O municipio burgalés de San Quirce solicitou o paso a Palencia e o cambio levou a cabo, e non houbo ningún espanto! Eu dixen, naquela discusión, en que si non ía ser Treviño. Por suposto, non era inxenuo, quería escoitar o que despois ouvín. Unha muller chamou, en resposta á miña pregunta: “A resposta é sinxela, aquela vez foi un acordo entre os casteláns. No caso de Treviño, trátase de que os casteláns entreguen o Treviño aos vascos, e non o tragaremos!”. Era un simple cidadán, pero é significativo, xa que me falou disto case da mesma maneira co ex deputado xeral de Álava Ramón Rabanera. Era na época anterior a ser deputado xeral de Álava, cando era presidente do pp na provincia de Álava. Estabamos con el na reunión, en nome da Asociación Uda. E díxonos: “Este asunto de Treviño é tan complicado! Se Treviño estivese en Guadalaxara –e mencionou Guadalaxara, lémbroo–, non teriamos ningún consorcio de Treviño… E se o tivésemos, resolveriámolo nun dicir amén, mañá mesmo! O problema é que está en Euskal Herria!”. E ese é o problema, nada máis, e aí estamos encadeados, como noutras moitas cousas en Euskal Herria.

Ensínase eúscaro na escola de Treviño?

A asociación de pais e nais da escola de Treviño reclamou durante moitos anos á administración que imparta clases de eúscaro nas súas escolas. Os pais queren que o eúscaro se integre na actividade escolar. Sería o modelo a na CAV, pero é unha forma de empezar en Treviño, e non é pouco. A pesar da petición concreta, e a pesar da insistencia, a resposta foi a negación, que non e que non. O desexo é, pois, desde hai tempo. Mentres tanto, nas actividades extraescolares impártense clases de eúscaro, e, se non me equivoco, nesta actividade participan a metade dos alumnos. O profesor, evidentemente, adoita ir desde Vitoria-Gasteiz a Treviño para iso. Fai uns oito anos, no pobo de Franku, o Concello fundou a escola infantil, subvencionada polo Goberno Vasco. Desde a súa creación, traballou en eúscaro e castelán. Recibíronse monitores e monitoras, que sabían euskera, evidentemente, e incluso quen posuían o título de EGA, máis do que se esixe na CAPV. Moitos nenos ían á escola. Este ano, pola súa banda, o goberno municipal de Treviño abriu unha nova aula de educación infantil nas Vendas de Armentia, a pesar de que non existía tal necesidade.

Non había necesidade?

Aproveitaron para substituír o modelo bilingüe por un sistema trilingüe: castelán, eúscaro, inglés. Iso fará inevitablemente que o eúscaro reduza a súa presenza, situándose á vez que o inglés. En La Puebla de Arganzón, a ikastola privada ten unha sala aberta. No mesmo pobo, non había nenos e a escola pechouse hai uns anos. Os pais enviaban aos nenos a Vitoria-Gasteiz para que, entre outras cousas, puidesen estudar en eúscaro e castelán. En Treviño ocorreu o mesmo. Tratábase dunha escola de concentración na que tamén acudían nenos e nenas de pobos alaveses, de Urizahar e doutros lugares. Neste momento, máis da metade dos nenos de Treviño non vai alí, senón a Vitoria-Gasteiz, a clases de modelo D e B. Cada día verás algúns autousos, collendo nenos e camiñando de Treviño á capital alavesa, aos colexios da rede pública.

Que dicir do pasado do eúscaro en Treviño?

Digamos que xa sabemos cando se perdeu. Velaquí a toponimia histórica, o portador de luz único. Á luz dos nomes de lugar vemos en que idioma naceron. O nome de lugar é algo moi práctico, e prodúcese alí, inventado polas xentes de cada lugar para designar ese lugar ou ese lugar. Hoxe en día, máis da metade dos topónimos son en eúscaro en Treviño. Por suposto, estes conserváronse moi ben no enclave este, cunha aparencia similar no centro, e cunha maior perda –pero cunha evidente presenza en eúscaro– no oeste. Son nomes de lugar creados en eúscaro, toponimia en eúscaro. En canto á densidade de topónimos, canto máis se atrasa no tempo e, como se ve, máis veces son en eúscaro. En canto á deformación dos nomes, o grao de deformación mostra o momento no que se atopou o identificador trebiñu, un topónimo. E, en consecuencia, poderiamos dicir que a finais do século XVIII perderíase o eúscaro nos últimos pobos de Treviño. Treviño é, como é sabido, unha illa administrativa, pero non é unha illa xeográfica, nin socio-cultural, polo que a perda do eúscaro en Treviño coincide co retroceso da nosa lingua en Álava. Non hai historia excepcional. “Perdeuse o eúscaro en Treviño antes que no resto de Álava?”. Non. O castelán entrou como unha onda, en detrimento do eúscaro, e coa fase bilingüe, o eúscaro íase a perder.

Foi unha onda ou un tsunami?

Mire, os datos demostran que a verdadeira ruptura, a ruptura, produciuse nunha única xeración. Sabémolo grazas a Joakin Landazuri. No traballo que escribiu no século XVIII sobre Álava [Historia de Álava, 1798], expresa a dor, el é testemuña, vendo que o eúscaro se estaba perdendo en Álava ao galope. Di que os avós eran tan só euskaldunes, que os seus fillos sabían eúscaro e desenvolvíanse en castelán, pero que a única lingua que lle ensinaron á seguinte xeración foi o castelán. Os seus avós, por unha banda, e o seu sobriño, por outro, non se entendían. Máis ou menos, tes o testemuño de Landazuri. De aí o que algúns din: “Perdeuse o eúscaro en Treviño por vontade da xente!”. Non existen. Basta con recorrer á sociolingüística, xa que o que sucedeu aquí non é algo exclusivo, senón o que ocorreu noutros moitos lugares. Cando quen está no poder transmite unha mensaxe –utilizando a imposición, rexeitando o eúscaro da escola…–, e sempre que se difunda que ese idioma non achega beneficios, senón que é un peso… sementa o autogorroto, e iso é o que consegue: que o falante deixe ao carón o seu propio idioma. Pero non é unha elección voluntaria. Ah, si!

En canto á cor do eúscaro, que idioma facían aquí os nosos antepasados?

Non hai dúbida de que a linguaxe occidental, o que falaban na maioría de Álava. Hoxe en día consérvase na maioría de Bizkaia, e en Gipuzkoa o eúscaro faise na conca do Deba. É un continuum. Por suposto, nun lado aparecen unhas características de tipo diferente, no outro lado, pero, o tronco, é o eúscaro do oeste. Por exemplo, en Imiruri temos o topónimo de Olabarri. Olabarri, e non Olaberri. En Saseta, temos Elexaldea; na actualidade, Lejaldia. Pero tamén alí a elexa e non a igrexa. E once máis. No leste de Treviño, no canto de marisma, temos unha madura, máis cerca da linguaxe navarra… Si o treviño que viviu hai douscentos anos levantase a cabeza, sabemos de onde llas arranxaría máis facilmente cos vascos, polo menos nas palabras.

Que lles parece aos treviñeses a estraña impresión que teñen os vascos egocéntricos respecto da vosa terra? Tamén teñen moitas veces Treviño como territorio “exótico”…

Bo, para Korrika, polo menos, Treviño non é un intruso. Nas últimas edicións non fallou nesta comarca. Doutra banda, ao final da Korrika anterior, que terminou en Vitoria-Gasteiz, a multitude púxose a falar. “Ben, a Korrika pasou por Trebiño, ten o costume de pasar… pero, se lle pedimos que empezo alí?”. E así o fixo a asociación Gutxisolo, con moita ilusión. A Korrika comezará en Treviño, onde os participantes contestarán con toda amabilidade a unha petición feita con ilusión por parte dalgúns. É verdade o que dis, é dicir, que Treviño é algo exótico, que moitos vascos consideran curioso. Ouvímolo ou o lemos. Pero non se trata de que Treviño sexa a xente que queremos ser euskaldunes, porque non é así. Somos vascos. A existencia pertence ao núcleo interno, e nel non rexe nin a administración nin ningunha outra. En Treviño somos tan euskaldunes como os de aquí e de alá de Euskal Herria. Non queremos ser nada! Se queremos, queremos o recoñecemento oficial.

A mancha atópase, pois, no noso ollo. Vostedes teñen os ollos limpos…

A nosa tamén é unha sociedade plural, hai máis dunha opinión, pero as consultas populares non se fixeron en balde, e a consulta que se fixo en 1998, por exemplo, demostrou o que a sociedade quería. O 70% solicitou que se puxese en marcha o mecanismo necesario para que Treviño formase parte da administración alavesa. Este sentimento non é novo, senón o que chegou de xeración en xeración a nós: O desexo de entrar en Álava documentouse por primeira vez en 1646. Despois, en 1710, e desde entón, este desexo sobreviviu até os nosos días. Outro referente ao uso das palabras: “A integración de Treviño en Álava”, adóitase dicir, pero, se o facemos correctamente, deberiamos dicir, con total respecto á Historia, “reintegrarnos”. Nun dos primeiros documentos nos que aparece Álava, tamén se atopan os pobos de Treviño. Na Erreja de San Millán, por exemplo, aparece a lista das localidades que pagaban un imposto deste tipo. É de 1025 e vén en latín. Xa dígoche, alí están os pobos de Treviño. Somos Álava desde o principio.