O proceso de 2006 xerou unha gran esperanza no conxunto da sociedade vasca. Estaba convencido de que o proceso aberto non podía dar marcha atrás. Os feitos demostraron o contrario. O diálogo político interrompeuse, ETA cometeu o atentado na T4 de Madrid, e o proceso, do mesmo xeito que nas anteriores ocasións, fracasou.

Os fracasos axudan a mellorar. Desgraciadamente, os fracasos dos procesos cara á paz provocan un maior sufrimento. Agora ábrese unha nova oportunidade para a paz e, polo menos, non deberían repetirse os erros que se cometeron no pasado. Seguramente se farán novas. Pero se se traballan ben os soportes e as condicións dun novo proceso de paz, será relativamente máis fácil superar os problemas que se poidan expor.

Erros cometidos en 2006

O primeiro erro foi a ameaza de volver á violencia. ETA declarou un cesamento do fogo, pero a posibilidade de que volvese atrás levaría o proceso a unha situación de tensión que dificultaría o seu desenvolvemento. ETA asumiu a tutela asumindo a capacidade de avaliar a evolución do proceso. A consecuencia principal foi que non todos os sectores políticos puideron participar na igualdade de oportunidades.

Nin sequera Batasuna puido gozar desta igualdade, xa que estaba ilegalizada. Isto supuxo un límite para poder expor publicamente as súas propostas e ademais condicionou as súas relacións co resto de partidos políticos, cos que non puideron establecer un diálogo público. É máis, cando tentaron establecer conversación, víronse envolvidos en acusacións penais. Exemplo diso foi o xuízo contra o Lehendakari Ibarretxe e os dirixentes do PSE por haberse reunido publicamente con representantes de Batasuna.

Tras a ilegalización de Batasuna, as conversacións abertas en Loiola levaron a cabo en segredo. A mesa de partidos non se constituíu de forma oficial nin pública e non contou coa participación de todos os partidos políticos con representación no Parlamento. Así, foi bastante fácil romper estas conversacións. Con todo, si o segredo foi un grave erro metodolóxico, máis determinante foi a falta de principios e procedementos para guiar as conversacións. Sen eles, é case imposible superar os bloqueos, como ocorreu ao final. Os partidos que participaron nas conversacións de Loiola non tiveron recursos para abordar de forma compartida o momento no que se produciron as discrepancias.

É máis, un dos consensos básicos que parecían asentados era a distinción entre mesas de diálogo. De acordo con esta formulación, ETA e o Goberno encargaríanse de pechar acordos sobre cuestións técnicas (armas, cesamento da violencia, presos). Mentres tanto, o diálogo sobre o contido político íase a centrar no ámbito dos partidos. O problema xurdiu cando se bloqueou o diálogo político. Ante a necesidade de evitar o retorno da violencia, ETA e o Goberno abordaron temas políticos nas súas conversacións.

Por último, a falta de transparencia e participación cidadá foi outro dos erros máis destacables. A sociedade non tivo coñecemento do desenvolvemento do diálogo político e isto non fixo máis que aumentar a perversidad. En canto aos sectores que lle apoiaban, non puideron materializar un soporte dos cidadáns e resulta difícil precisar o seu apoio aos que non se coñecen.

Condicións para un proceso de paz irreversible

Un proceso de paz nunca ten un deseño perfecto. Sempre aparecen os problemas. Para poder garantir o éxito dun proceso, é importante que os soportes sexan sólidos e que os obstáculos se xestionen de forma compartida e construtiva. De feito, a experiencia de 2006 mostra a importancia de crear as condicións para garantir a viabilidade dun proceso. En definitiva, a liberdade de participación e a igualdade de oportunidades son imprescindibles. No noso caso, o fin da violencia e a legalización son condicións indispensables.Por unha banda
, o cesamento da violencia anularía a presión sobre o diálogo e permitiría a participación de todos os sectores políticos sen a ameaza da violencia, ademais de xerar confianza entre todos os sectores implicados. Doutra banda, a inclusión do final da violencia nun camiño que non ten volta atrás impide que ETA tente facerse co protagonismo sobre temas políticos que non lle corresponde.

En canto á legalización, hai que partir da premisa de que a Esquerda Abertzale hoxe ilegalizada é parte da sociedade vasca e, por tanto, ten dereito a participar no proceso de paz coas mesmas oportunidades que o resto de partidos políticos. Hai algo importante: A legalización da Esquerda Abertzale permitiría no futuro un diálogo oficial entre os partidos políticos vascos. Ao constituírse unha mesa de diálogo en público, é máis difícil que un dos partidos arrincone as conversacións. E si así o fai, a opinión pública acusaralle da ruptura do diálogo. Así, todos ven obrigados a realizar un esforzo por manter o diálogo en marcha. As conversacións de Stormont foron un exemplo paradigmático. Houbo crise e bloqueos en diferentes momentos, pero ninguén quixo deixar as conversacións. “Como podemos explicalo ao sacalo?”, preguntábanse.

Principios, procedementos, calendario e estrutura

A participación de todos en igualdade de oportunidades permite abordar un proceso con máis garantías. Pero a experiencia de 2006 tamén demostra que os acordos metodolóxicos son necesarios para que un proceso de diálogo teña éxito. En 2006 iniciouse directamente o debate sobre os contidos dun acordo político. Falar sempre é beneficioso, pero o diálogo para chegar a un acordo necesita un método. Son imprescindibles as “conversacións sobre conversacións” que permiten chegar a un primeiro acordo sobre as bases metodolóxicas que guían o proceso de diálogo.

Os compromisos son requisitos metodolóxicos dos participantes, como garantía recíproca. Estas son as principais normas que todos deben aprobar antes de reunirse na mesa de negociación. Os principios de Mitchell son un bo exemplo. O rexeitamento e a oposición á violencia e á ameaza de utilizar a violencia para influír no desenvolvemento do diálogo, o respecto á diversidade ou a falta de vetos son os primeiros principios que serven de guía.

Os criterios de procedemento refírense á regulación de todo o proceso de diálogo, en detalle e paso a paso. É dicir, o regulamento de funcionamento. As cuestións procedimentales inclúen a representación de cada unha das partes, a regulación do desenvolvemento das reunións, a fixación dun prazo de traballo e a forma de actuar ante as discrepancias.

O calendario está intimamente ligado aos obxectivos do diálogo, ao conxunto de acordos que se buscan. A concreción previa do calendario contribúe á axeitada definición dos procedementos que se utilizarán para alcanzar un acordo.

Por último, a estrutura permite ordenar a conversación en función dos obxectivos fixados. É conveniente que esta estrutura sinale algúns puntos de partida para o diálogo, identificando áreas de discrepancia. O obxectivo dun diálogo político non é convencer ao adversario político, senón alcanzar acordos que poidan ser compartidos, tomando en consideración as discrepancias lexítimas que están na base da pluralidade da sociedade vasca.

Unha conclusión

Hoxe pódese ouvir a varios dirixentes políticos que unha mesa de partidos de 2006 non é posible. A tese deste artigo é que as conversacións de Loiola foron un sucedáneo dunha mesa de diálogo. Algo que pasa en segredo, sen a participación de todos os partidos políticos e estando un deles ilegalizado, non se pode nomear unha mesa de diálogo. O diálogo será necesario e necesario, sexa dentro ou fóra do Parlamento. Unha vez conseguido o fin da violencia e a legalización, non se acabarán todos os problemas. A sociedade vasca deberá afrontar de forma compartida a garantía de todos os dereitos humanos, a igualdade de oportunidades para todos os proxectos políticos democráticos, os acordos básicos para a convivencia, a memoria e a reconciliación social. Unha convivencia inclusiva necesita diálogo e acordo. Hai que conseguir a paz, pero tamén hai que fixar os alicerces para que no futuro non se repita suceder nos últimos 40 anos.

Paul Ríos, coordinador de Lokarri