Analicémoslo dentro do sistema de competición. Como describiriades o sistema do bertsolarismo e dentro del onde se sitúa o campionato? Que funcións desempeña?

ION ANSA. Aínda queda por facer a análise do sistema do bertsolarismo. E é necesario facelo para saber que estamos a facer e en que situación estamos. Eu creo que o sistema se basea nunha idea: na distribución entre o bo e o malo. Non un bertso bo e malo, senón un bo bertsolari e un mal bertsolari. Estes son dous extremos e non se utiliza esa linguaxe, pero se fai unha jerarquización e como consecuencia diso vén toda unha estrutura. Hai diferentes órganos que se moven ao redor deste concepto e ao final chegamos a un sistema de “elite” que se sitúa no centro do bertsolarismo: esa é a referencia, esa é a influencia... Cal é a función do campionato? O obxectivo de todos os sistemas é perpetuarse, e a competición, entre outras cousas, cumpre esa función. Alimenta, fortalece e garante a lexitimidade do sistema.

Dixeches “bos e malos”. Quen o crea? Públicos, prazas? Canto máis tentas, mellor para ti?

I. ANSA. No bertsolarismo hai unha cousa que non se atopa noutras expresións artísticas, e é a lexitimidade que se recoñece ao campionato para conformar esa xerarquía. O campionato dá esa lexitimidade, o “label”.

FREDI PAIA. Iso é o que máis está a conseguir hoxe en día. Vímolo na última enquisa sociolóxica sobre bertsolarismo (2006): preguntade á xente “quen é para ti o mellor bertsolari?” e nas respostas apareceron 100 nomes. Esa é a realidade que até agora non puido romper o campionato. Hoxe en día estase conseguindo romper esa pluralidade a través, entre outras cousas, do modelo de transmisión. Nalgunhas escolas de bertsolaris os mozos ven claro que algúns adultos van ás competicións e outro non (e algúns optan polos que non van á competición), pero o sistema non dá esa posibilidade. Oculta esta segunda realidade. Nunha época dábannos as actuacións dos bertsolaris do Goierri en Hitzetik Hortzera, e dicías “aí non vai ninguén ao campionato, pero fan sesións e ven o ben que llo pasan”. Todo isto sacámolo do foco*.

Volvendo ao sistema e á tarefa do campionato...

OIER ARAOLAZA. Eu vivo o sistema de campionatos desde o mundo da danza, e quizá algunhas das cousas que vou dicir non se adapten ben ao bertsolarismo. Cando falamos de funcións hai que distinguir dúas cousas: unha é a función que buscamos ou que esperamos cando pomos en marcha un campionato, é dicir, cales son as nosas expectativas, e outra na práctica é a función que leva a cabo, ou en contra desas funcións, ou representándoas. A min interésame esta segunda parte, porque a maioría das veces non se recoñecen funcións que logo funcionan de facto. Por suposto, as funcións que lembramos cando organizamos un campionato son as que van ser beneficiosas, e non mencionamos as que en certa medida poden resultar daniñas ou que se poden cualificar de “danos colaterais”. Pero logo ocorren. E nalgúns momentos e sectores, como a danza, as disfuncións teñen máis peso que as funcións. E entón ponse en cuestión o campionato en si.
Interésame analizar a forza do campionato como modelo creativo. Isto dáse a diferentes niveis: por unha banda, a organización da competición implica a aceptación de que hai que ter uns modelos. E ademais, que estes modelos poden organizarse jerárquicamente. Por tanto, hai algunhas formas de cantar ou bailar mellores que outras. É dicir, no momento en que organizamos a competición, asumimos que se pode facer unha clasificación. Que hai mellores e peores. Doutra banda, unha vez que se pon en marcha o campionato, o campionato dá unha idea moi clara de cal é ese modelo ou cales son. E xunto á definición destes modelos, difúndeos automaticamente ao mesmo tempo: a competición ten unha gran forza para despregalos por completo, para estendelos. Neste sentido, a competición é un potente mecanismo de loita contra a diversidade. Por iso paréceme que é prexudicial en moitos momentos e sistemas.

F. PAIA. Eu o primeiro que destacaría é que o campionato non foi creado polo bertsolari. Cando estivo en mans dos bertsolaris competir, historicamente utilizou outra fórmula: o desafío. Que diferenza hai? No desafío os protagonistas son os dous bertsolaris. No campionato os bertsolaris se difuminan e a estrutura fortalécese, os campionatos.

Cando se crea o sistema? Como toda expresión artística, cando se pretende utilizar estruturalmente o bertsolarismo como actividade individual para intereses colectivos. Os campionatos foron creados nos anos 30 por varias asociacións que querían explotar aos bertsolaris: Euskaltzaindia e os outros, para funcións relacionadas coa política lingüística (non é casualidade que se cree nesa década, cando o nacionalismo está en plena forma). Os campionatos son creados por axentes alleos á práctica do bertsolarismo. Por que o bertsolarismo tivo que organizarse a si mesmo en 1986? Porque o bertsolari xa estaba en mans doutros. E porque as institucións externas decidían como se ían a medir, quen sería bo e quen malo.

Se tes que construír un sistema en torno ao bertsolarismo, a aceptación dos bertsolaris é imprescindible: O campionato é unha ferramenta para certificalo. Euskaltzaindia utilizouno moi ben no seu día. O campionato foi, en gran medida, unha “trampa” para axudar a este sistema que ía crear un fenómeno como o bertsolari (bastante incontrolable, en moitos lugares, cada un coa súa idea e forma de facer...). Porque aí hai un xogo en común, un dá sombra ao outro, un non pode vivir sen o outro. Hoxe tamén o campionato é unha ferramenta para xustificar a centralización da Asociación, digamos: “Si, eu tomo o 99% da axuda para esta arte, pero teño o total recoñecemento do creador para facelo”. Sen iso é imposible, se o bertsolari non o permite, a Asociación non ten sentido nin forza. E como o bertsolari ten que ir ao campionato de supervivencia, non hai maneira de vivir a Sociedade sen lexitimar, grazas ao campionato.

Logo está onde se pon o foco. Cando calquera iniciativa de bertsolarismo ten 200 actuacións ao ano e a Asociación non se fai responsable de gravar ningunha delas, aí vese o sistema e o ecosistema. Onde pon o foco o sistema? No sector que o lexitima. Porque o sector fóra do foco, que é moi amplo (de súpeto aparece un bertsolari en Zuberoa, de súpeto aparece unha xente que se reúne e traballa en Barakaldo...), iso non lexitima a Asociación e, por tanto, non son factores a destacar.

I. ANSA. Estou completamente de acordo coa idea de foco, o que pasa é que é moito máis o que queda fóra do foco que o que está dentro. Con este sistema, en lugar de deixar todo isto fóra do foco, imos igualalo. Por suposto, iso implica romper a idea de “bo” e “malo”. Se queremos considerar o bertsolarismo como unha expresión artística lexítima, non podemos falar nestes termos, “os mellores” e “os peores”.

Non podemos falar de modelos. Os músicos non falan de modelos, senón de influencias. Estamos a relacionar o bertsolarismo con características que non teñen nada que ver co bertsolarismo e a creatividade: campionatos, mercados, audiencias... todo iso baséase na idea do bo e o malo. O que pasa é que cando rompes esa idea, disfrazas todo o que se estrutura detrás desa idea, o que tamén está dentro de nós. Porque a ideoloxía é transversal, asumímola os xermanos e témola presente no proceso creativo, a lexitimidade dámola continuamente. Para min a clave é romper ese pensamento.

Oh! ARAOLAZA. De que estamos a falar cando falamos de bertsolarismo? Da comunicación? Sobre a creación artística? Porque se falamos de comunicación a valoración dese “ben” é algo directamente relacionado co contexto e o momento: É “bo” o que fai que funcione esa comunicación en cada momento. Pero o mesmo bertsolari pode ser moi bo ou moi malo en diferentes contextos e momentos. Por tanto, se falamos de comunicación non podemos xogar a clasificacións boas e malas. Se falamos de creación artística, uf! Pois aínda menos! De feito, canto máis diferente sexa na creación artística ou máis propenso á ruptura, máis interesante parécenos, non se “mellor”. O que ten como base o campionato é a aceptación, que pode haber bos e malos e que ademais os organizaremos dun a oito! Este é un paso en contra das funcións básicas da actividade.

Fredi sinala que a viabilidade económica é unha das principais funcións para organizar a competición neste momento. Pero eu creo que hai outro, moi importante: visibilizarlo mediáticamente. Non podemos esquecer que vivimos nunha sociedade totalmente mediática e que o éxito das cousas mídese tamén pola presenza mediática. E o campionato dálle unha presenza mediática que nada máis lle daría e toda a corda que lle acompaña. Todas as demais actividades que mencionades neste ecosistema tamén se articulan e revitalizan grazas á onda mediática que xera o campionato. A dúbida é si o éxito mediático é un ou non. E si é así, para iso o campionato é unha ferramenta moi axeitada.

F. PAIA. E que oportunidade ten iso, porque cada vez que fas unha cousa non estás a conseguir nada máis. Aínda vexo que hai moita vida fóra da competición. O que non teño vese moi claro é que si seguimos con este modelo, dentro de quince anos haberá moitas vidas fóra da competición. A xeración que estamos a crear paréceme que vai co lóxica “Campionato ou Mes”, e ademais o campionato desde un punto de vista totalmente darwinista: se sirvo para o campionato, vallo para o bertsolarismo e si non, non.

Para terminar con este tema, un pequeno esquema: a forza do noso campionato é consecuencia do noso sistema organizativo. E diso derívase tamén o bertsolarismo que estamos a crear. Se non fose a Asociación Bertsozale Elkartea (a esa estrutura centralizada destínase case todo o financiamento), se o noso centro de gravidade estivese nas escolas de bertsolaris, do mesmo xeito que nos grupos de danza, o campionato tería outro peso e viviría doutra maneira. Por que? Porque non sería tan vital, porque teriamos recursos para crear alternativas de peso, participando ou non. No bertsolarismo a concentración de recursos é moi grande, e fóra do sistema de competición hai poucos ecosistemas habitables. Estamos a facer un gran traballo de transmisión, creando unha chea de bertsolaris, e o futuro que lle ofrecemos é un embude. Onde se colocan os bertsolaris que non teñen sitio no campionato de adultos? Existe unha alternativa, a autogestión, que creceu e funciona nos últimos anos (“Txapel bete bertso”, etc.). A iniciativa persoal.

Oh! ARAOLAZA. Resúltame curioso que desde o ámbito do bertsolarismo tómese como modelo a organización da danza, cando o drama que vivimos no mundo da danza nos últimos 30 anos é incapaz de organizarnos. Nos últimos 10-15 anos mirouse desde a danza con envexa e como exemplo o mundo do bertsolarismo, pola súa cohesión interna e pola súa capacidade para organizar un sistema.

F. PAIA. O que propoño non é pasar a outro punto, facer desaparecer a nosa estrutura nacional e pasar soamente á organización rexional. Pero creo que chegamos ao outro extremo. O que digo é que temos que buscar un equilibrio. Por que? Pois se as cousas van mal un día, porque o motor son as rexións. A diversidade está aí, unha pluralidade que faría moito máis atractivo o noso proxecto fronte á sociedade.

Dixestes que o campionato pon un modelo por encima dos demais e esténdeo con forza. Son necesarios os modelos?

F. PAIA. Tal e como dixo Oier, o campionato vai en contra da diversidade. Necesitamos modelos, o problema é que temos o Modelo. Modelo de gañador da competición. E logo os campionatos adáptanse a ese modelo: formulación de temas...

I. ANSA. Eu son contrario aos modelos. Non fai falta modelo e non é san ter modelos. Eu poño o acento nun mesmo. Crear é un proceso moi persoal e unha cousa é ter influencias, alimentarse, interactuar... e outra cousa é seguir os modelos. Eu creo que un dos alicerces do cambio ideolóxico é precisamente que non se necesita un modelo.

Oh! ARAOLAZA. Dubídoo. Non me atrevo a dicir o que non temos que dicir, creo que son importantes, moitas veces para poder levar o camiño dun mesmo ao carón ou a outro, para inspirar... si son influencias, ou si son modelos? Non me atrevo a dicirllo. Pero a relación entre os modelos debe ser complementaria, ofrecendo diferentes cores. E non unha organización xerárquica mutua.

I. ANSA. Paréceme duro renunciar á capacidade de crear un mesmo para seguir outro modelo. Creo que nos equivocamos e iso é a negación.

Oh! ARAOLAZA. Pero na formación para o proceso creativo, son necesarios os modelos nos que se imitan as ferramentas para a súa técnica e creación.

F. PAIA. O proceso de aprendizaxe é imitativo. A cuestión é que necesitamos modelos, en plural. Que pasa? Hoxe en día cada vez imos máis ao Modelo. Os da nosa xeración somos moito máis troqueles que os nosos predecesores. Mirando á rima, etc., somos xente dun tipo, porque seguimos uns modelos. Pero creo que ese proceso tamén vai no embude. Aos dunha xeración si que os vexo imitadores de Egaña, e agora pásalle a Lujanbio o mesmo. Como na nosa infancia case dous anos cambiábase de campión, os modelos estaban aí. Terán que ver as consecuencias de ser campión dun modelo durante dezaseis anos.

Os nenos aprenden imitando. É o traballo que nos queda, identificar o bo de cada modelo. Por exemplo, falaría de Mañukorta: como pode ser unha “maca vella” para as persoas máis expertas que nun momento dado realizaban máis sesións no País Vasco? Chamamos espantallo á cara ao público. Esta visión dos expertos é o que se lle mete na cabeza aos nosos alumnos e o que di a ideoloxía que se irradia do sistema: Mañukorta non serve para ser un exemplo. Pero ao mesmo tempo, o pobo quería Mañukorta.

I. ANSA. Cando dicimos que o proceso de aprendizaxe é imitativo non sei si estamos a falar do mesmo: unha cousa é como aprendemos o que aprendemos, e outra cousa é aprender a facer o que se di do “propio”. Isto non pode ser imitativo. Isto non quere dicir que non haxa referencias e que partamos de cero.

Cando se critica a competición, xorde a pregunta de si outro tipo de competición podería superar eses danos. Pódese facer un campionato san/xusto?

I. ANSA. É un bo campionato se cumpre os seus obxectivos. O que hai hoxe en día é moi bo para o sistema actual. É algo que está ultraperfecto. Como dixo Sustrai outeiro, a final do BEC “é como unha cuadrilla de xubilados, todos os anos cae un” e introdúcese un novo, e conseguimos xustificalo e dar por bo, precisamente cando hai máis bertsolaris e un movemento máis potente que nunca. Por tanto, ten que ser moi bo. Pódese facer un campionato xusto? Non é posible.

E é posible xulgar o verso? Definir o bo e o malo e medir en puntos?

I. ANSA. Pois si, non hai máis que ver, o verso mídese continuamente en puntos. Pódese medir o bo e o mal verso desde o momento en que empezamos a denominalo “bo” e “malo”. Pero de que serve iso? A cuestión é si queremos medir ou non. Á fin e ao cabo, a pregunta que hai detrás disto é que tipo de bertsos queremos construír, e cales van ser as bases deses bertsos. Se queremos o sistema actual, sigamos coa competición porque fai moi ben o seu traballo. Agora, se queremos fortalecer o bertsolarismo como obra artística e integralo culturalmente no camiño do movemento popular, eu creo que estamos un pouco desviados. Debemos cuestionar ideológicamente a mesma estrutura do sistema.

F. PAIA. Pero non se fai ese traballo de “isto é bo e isto é malo” que vostede mencionou! O que fai o campionato é distinguir entre o bertsolari bo e o malo, non entre o bertso bo e o malo. Porque habemos visto que os malos versos puntúanse moito pola boca do “bo” bertsolari, e os bos bertsos pola boca do “mal” bertsolari. Ademais, o debate é inútil, a cuestión é que se vai a facer. Pero non podemos dicirllo aos xuíces: “Vós tranquilos, porque sempre o faredes mal”. O aspecto da profesionalización dos xuíces descubriuse por completo, o xuíz debería ser unha persoa coñecida no mundo do bertsolarismo, polo seu coñecemento e autoridade. Este é o único requisito para que o campionato achegue un pouco de garantía. Pero o que facemos en verso é todo o contrario: o que non chegou a ser avogado é xuíz. E o mellor avogado debe ser xuíz. Ten que ser unha persoa que me diga “Fredi, 5!”, “pero é un bertso de Cristo!”, “5! porque fixeches isto e isto”. E vai dicir se convencer ou non: “sabe moito”.

I. ANSA. Pero os xuíces non están para iso.

F. PAIA. Iso teno que facer o xuíz! Calquera sistema de xustiza baséase na autoridade xudicial.

I. ANSA. Vostede di que a competición se ten que organizar en función da xustiza, e non é iso o que conta.

F. PAIA. Pero a xustiza debería ser o obxectivo! Se temos que tragar este melón, tentemos que sexa da mellor calidade posible. Descubrimos a xudicatura por completo! Cantas horas entran os bertsolaris ao ano e cantos xuíces?

Oh! ARAOLAZA. Eu non creo que poidamos organizar unha acción comunicativa ou artística nunha clasificación, como no deporte. Estou totalmente de acordo con Alfonso Sastre, é interesante que se entreguen os premios no ámbito da arte e a cultura. Temos que premiar o que fai ben. E iso é o que identificamos, quen está a facer ben nun momento. Pero os premios son unha cousa e os concursos outra. E organizar aos diferentes creadores nunha lista “isto é o primeiro, isto é o segundo e isto o terceiro”, “isto é mellor que isto?”. Isto non ten sentido nin desde o punto de vista da comunicación nin desde o punto de vista artístico. E se eu pídolle algo á bertsolaritza é comunicación e creación. Pode dar algo máis? Non o sei, quizais só os xuíces identifican aos demais e por iso son eles os que xulgan ese tema. Pero a comunicación e a creación non se poden xulgar desa maneira. Na comunicación, si na final do campionato hai 14.000 persoas, cada unha delas recibirá e interpretará a mensaxe en función da súa natureza e contexto, funcionando de forma diferente en cada unha delas. Por tanto, non podemos igualalos cun número! Desde o punto de vista artístico, elabóranse “as mellores obras deste último século”, e catalóganche, pero estas teñen un interese mediático, fanse para vender o xornal.

I. ANSA. Pero esa é a cuestión, para que se fai? Que lexitimar?

Oh! ARAOLAZA. Fagamos un concurso entre Bach, Mozart e Vivaldi. E atoparemos os criterios para xulgar, eh! Un dirá enseguida, “o que fixo as sinfonías máis longas, 2 puntos máis, e o que puxo máis notas...” todo o que queiras! Pero iso ten sentido?

Sacastes á mesa para que se fai esa clasificación. Analicemos as razóns polas que se vai a celebrar o campionato.

I. ANSA. Xa dixemos que a función do torneo é lexitimar o sistema, e para iso faise. O que en realidade é un xogo absurdo (e a min gústanme os xogos absurdos e gústame a competición nese sentido), utilízase para lexitimar. O problema é que cando o disfrazamos e dámoslle unha conexión que non ten por si mesma: cando lle pedimos ao xuíz que explique por que ese verso é cinco. Iso non é función dun xuíz. Non podes permitir que un xuíz decida si o teu bertsolarismo é bo ou malo.

F. PAIA. Pero xa se lle entrega, de facto!

I. ANSA. Vostede está a outorgar competencia desde o momento en que lle pide xulgar por encima de vostede.

F. PAIA. Se hai que entrar neste xogo absurdo, se hai que xulgalo, que haxa quen teña autoridade. Ademais, o público non vai ver aos bertsolaris, vai ver aos xuíces. Porque se ti pos a ese oito bertsolaris da final en calquera outro día no BEC, non vai ir o 10% da xente. Entón, a quen van ver? Xuíces!

Dicides que é absurdo, pero si é así desde o punto de vista do bertsolarismo, por que os bertsolaris van á competición? Se os bertsolaris néganse, non haberá campionato.

F. PAIA. Porque só hai dúas vías: ou a competición ou a autogestión. A consecuencia é o que moitos facemos, traballar entre semana para poder traballar os fins de semana. Pero iso mátache. Se estás a pensar en vivir doutra maneira o bertsolarismo, a única opción é o campionato. Na danza non é así, organízase un campionato de baile, pero logo xúntanse outras tres escolas e poden conseguir organizar outro campionato ou outro movemento co mesmo peso que o anterior. Porque hai outros contrapesos. Pero si hoxe a Asociación organiza un campionato, non hai en Euskal Herria quen poida construír unha alternativa coa cuarta parte da sombra desoutra cousa relacionada co bertsolarismo, debido á maneira de distribuír os recursos. E ademais, que discurso faise á autogestión? “Estes son os que non poden conseguir nada no campionato e queren así facer as probas”. A mensaxe que se recibe é o desprezo e a leña. Como dirán deste coiro, “Se Fredi fose campión de Bizkaia non estaría aí!”, pois xa estaría a dicir o mesmo, ademais co peso da txapela.

Segundo as túas palabras, pódese pensar que os que queren vivir dos bertsos non teñen outra opción. Aí entrarían cantos bertsolaris, 15-20 de todo o País Vasco? Pero só no Campionato de Gipuzkoa inscríbense 70 bertsolaris.

F. PAIA. Coa esperanza de entrar nese quince.

I. ANSA. Esa é a idea do capitalismo: Vivirás sempre amolado, pero sempre terás unha pequena esperanza de chegar arriba. Non é só iso, o campionato é un programa e fomos a iso, a facer unha sesión máis. E outro motivo é seguir a corrente.

Oh! ARAOLAZA. E porque nos gusta a competencia, como valor desta sociedade: “Eu máis que ti”. Non creo que todo o que vai á competición vaia coa esperanza de gañar. Pero si ao decimoséptimo posto que era o dezaoito. Iso xa é unha motivación forte. Até agora falei de motivos opostos á competición, pero hai moitas razóns polas que se organiza a competición: o económico é fundamental. Mediático a todos os niveis: non só durante a competición, senón polo impulso que isto supón para toda a produción de bertsos. E hai outra función: o trampolín. Quen queira participar nesta actividade ten que darse a coñecer primeiro e para iso funciona moi ben o campionato. Moi ben, só os que gañaron o campionato no mundo da danza conseguiron darse a coñecer nun momento determinado. E cando coñécenche chámanche, tanto para actuacións como para outros proxectos, e se iso tráeche unha fonte de ingresos, podes dedicarlle máis dedicación. No que respecta á danza, o campionato foi o único trampolín que existiu durante moitos anos. Faremos unha proba: bota o nome dos bailaríns.

Kimetz Larrañaga...

F. PAIA. Jon Maia, Edu...

Oh! ARAOLAZA. O tres sacados do campionato. A participación en torneos de danza foi moito máis reducida. Por dar unha cantidade, se hai mil bailaríns en forma, só preséntanse 10-15. É de supor que entre ese mil haberá moitos bos, pero eses non tiveron a oportunidade de darse a coñecer e de percorrer o seu camiño nesta actividade, porque non decidiron participar no campionato.

Que outro trampolín baila día de hoxe?

Oh! ARAOLAZA. Non existe. Por iso o campionato xoga unha función moi importante.

F. PAIA. Na danza hai unha diferenza, ligada ás bertso eskolas: a condición de grupo. Aínda que non vaias ao campionato de baile, tes asegurada unha dinámica que depende do teu grupo. O traballo que se fai nas bertso eskolas é parecido, por iso damos importancia a crear cuadrillas entre eses bertsolaris. Que sexan equipos de 3-4-5 persoas, para logo paliar e sentir as derrotas persoais “todo isto téñoo aquí”. Pero creo que moita xente vai ao campionato, porque vive o bertsolarismo en soidade. Non atopa unha estrutura de grupos na súa contorna que satisfaga as súas necesidades e ofrézalle varias sesións ao ano. Por exemplo, sabemos que si vas os martes ao bar Ajuria de Algorta, alí pódese cantar bertsos. E para unha xente iso é suficiente, facer unha sesión á semana. Se nin sequera tes iso...

Oh! ARAOLAZA. Sáeme un sorriso, porque eu valorei positivamente esas calidades que vostede considera negativas, e viceversa. Para vostede a individualidade do bertsolarismo é negativa, e para min sempre foi positiva. Nun grupo hai ritmos e intensidades moi diferentes, pero o traballo en grupo é inevitable, e non fomos capaces de seguir adiante. E de face ao bertsolarismo sempre pensei “por suposto, como estes andan sós, un fai unha aposta e vai cara adiante, non importa que non veñan con el”. E non vas a ningunha parte bailando sen máis dilación.

F. PAIA. De acordo. Pero tamén ten esoutro aspecto: a maioría das persoas que abandonaron o bertsolarismo abandonárono nesa soidade porque a súa aposta persoal ha fracasado e non atopou nada á súa ao redor. Eu tamén recibín unha gran patada no Campionato de Bizkaia, e estiven quince días sen ganas de cantar (e para min iso é unha traxedia como perder o desexo sexual), pero chegas á escola de bertsolaris, vasche ao bar, e despois do tráxico un sorriche co seu verso e a panba, pasou a cadela. Aínda que xa sabes que o bertsolarismo é unha obra en solitario. Volvendo ao tema: son mil as razóns positivas para facer campionatos. Pero non só desde o punto de vista de Bertsozale Elkartea. Como euskaltzale e abertzale, se estivese nas miñas mans facer o campionato si ou non, hoxe a miña resposta é “si”. Si, que cultura vasca está na situación. Hoxe en día hai moita xente que nos mira como bandeira. E menos mal que está o BEC.

Por tanto, como na época de Euskaltzaindia, hai que utilizar aos bertsolaris para outros fins?

F. PAIA. Por suposto. Desde o punto de vista da arte, do bertsolarismo, o campionato non ten nin pés nin cabeza... pero desde o punto de vista social e político o campionato segue cumprindo os obxectivos que tiña cando naceu: para impulsar a cultura vasca e en certa medida para impulsar o nacionalismo vasco. “Euskal Herria é libre, non é pero será”, ver como se puxeron 14.000 persoas co bertso, e moitas outras cousas, e eses ananos e sentimentos de galiñas non se produciron se non se lles prohibise a presenza social e dicir moitas cousas publicamente. Foi unha catarse política colectiva. Este é outro problema: Compároa coa final da Copa do Rei do Athletic. “Que fermoso foi, que emocionante...” pero os meus amigos futbolistas comentaban si “4-4-4-2” estaba ben ou non, se houbo demasiadas distancias á defensa desde o centro do campo... iso non o podemos facer nós en bertsos. De que falan todos os artigos sobre o bertsolari final? Sobre a festa que se organizou en Valencia en torno ao partido de fútbol! Sobre fútbol? cero. Eu como bertsolari denuncio iso: de acordo, como instrumento social e político, este pobo necesita un campionato de bertsolaris. A nosa cultura é sobre todo infantil. A nosa canción de verán é un material didáctico preescolar. Tres das catro bibliotecas que se publican son para nenos e nenas. Temos máis escritores que lectores e os nosos escritores son algo se venden en castelán e os españois din que son bos. A situación é preocupante e, nese contexto, hai que facer un campionato de bertsolaris. E si en lugar de 14.000 chegamos a 250.000 espectadores, mellor. É unha acción popular, política e social. Hai que facer o campionato, e aínda que non o presento, tamén participarei na organización. Pero non confundamos iso co bertsolarismo.

I. ANSA. Non liches entón o meu artigo sobre a final. E ao principio do artigo dicía que as únicas cousas que dan sentido á competición son precisamente as que superan o bertsolarismo. Se tivésemos un pouco máis de conciencia de ser un bertsolari, realmente deberiamos sentirnos mal neste tipo de contornas. É un atentado masivo á creatividade e á diversidade. Converter o bertso nun espectáculo que integre os valores do mercado... No último campionato, a verdade é que en moitos momentos sentín mal mirando o circo desde o público.

F. PAIA. Había moito populismo.

I. ANSA. Vendo o que se aplaude, se se traballa un pouco o punto de vista crítico... Para min, por iso é importante a cuestión do bertsolarismo, a creación dun modelo propio... porque na medida en que traballamos iso, naturalmente traballamos a actitude que vai en contra dese circo. Cando un traballa o seu propio verso e é coherente con ese verso, non pode deixar de chocar con todo un sistema que non ten sentido artístico. O mesmo que un músico que quere desenvolver o seu camiño na música choca co mercado musical. Por iso é a clave do cambio de bertsolarismo.

Explicar con tranquilidade as claves deste cambio.

I. ANSA. Pódese dar un cambio por dentro ou por fóra. Eu vexo máis ben que o cambio se vai a dar desde fóra do sistema, é dicir, que vai cambiar segundo fágase desde fóra.

F. PAIA. Si, pero temos que ter moi en conta unha cousa. Encantoume o que escoitei o outro día a Beñat Gaztelumendi: el e o seu irmán Unai fan o mesmo número de actuacións ao longo do ano. E ao seu irmán pregúntanlle unha e outra vez se deixou o verso na rúa. Iso é o máis duro. O sistema fai crer á sociedade que non hai nada fóra do foco!

I. ANSA. Pero en que clave?

F. PAIA. Mediáticamente, a nivel de aceptación... quen queira facer o camiño desde fóra deberá responder unha e outra vez á pregunta “Deixaches o bertsolarismo?”. Porque ese é o discurso. A min unha vez un “gran” bertsolari díxome: “Si, ti fas moitas sesións, pero todas nos rapaces!”. E que é iso, o asombroso pastel?

I. ANSA. Iso é duro, porque ti has interiorizado todo un sistema de valores, porque xa o aceptas ideológicamente. A mediaticidad é cruel, únese necesariamente a unha minoría. Trátase de superar iso. Sen superar iso é querer crear Aspe e Asegarce: ambos co mesmo obxectivo e ambos co mesmo asunto.

F. PAIA. Totalmente de acordo. Iso é para min Once virtudes. A diferenza coa pelota é que a Asociación consegue os recursos para investir no beneficio duns poucos a cambio de actuar en nome de todos, e para investir nun territorio moi pequeno (parte de Gipuzkoa). A mediaticidad é que a xente coñeza o noso traballo, a única maneira de dar unha oportunidade real á diversidade. E entón pregúntome: Que demos pinto eu na Sociedade? A aposta da asociación é outra, vai por outro camiño e ademais non ten Ministerio de Exteriores: “Mirade, sodes os habitantes das tebras”.

I. ANSA. Por iso dixen que o exterior afectará ao interior na medida en que se desenvolva. Baséase nos mellores sistemas e nunha minoría. Se o sistema cambiase, non teriamos que estar a crear nada fóra del. As cousas están a crearse fóra da sociedade e cada vez vanse a crear máis.

F. PAIA. Eu inclúo as escolas de bertsolaris, as asociacións de afeccionados aos bertsos das comarcas. Eu creo que o desenvolvemento das bertso eskolas vai ser cada vez maior.

I. ANSA. De face ao futuro vexo dous ámbitos: por unha banda, que o bertsolarismo desenvólvase como un traballo artístico. E para iso son as claves os bertsolaris e os críticos. É necesaria a figura dos críticos, necesitamos unha teoría do bertsolarismo baseada en investigacións científicas. Necesitamos unha crítica literaria seria, non puntuar de súpeto 5 ou 6 no campionato.

F. PAIA. Non ve isto relacionado coa autoridade e a profesionalidade do xuíz?

I. ANSA. Eu non dou esa autoridade a un xuíz. Non podo aceptar que a actividade artística baséese en números. No cine ponlle estrelas á película, pero a crítica de cine e os cineastas non se toman en serio iso. Iso é un aparato, un aspecto comercial. Como non valoro o campionato desde o punto de vista artístico, case prefiro un xurado popular a alguén que se poña por encima de todos.
Mencionei que de face ao futuro vexo o camiño do prestixio da creación. E doutra banda, que o bertsolarismo baséese no movemento cultural, en que o sistema económico e político sexa outro, máis baseado nas bertso eskolas.

Oh! ARAOLAZA. A base do cambio é a ruptura: Romper o consenso sobre o concepto de éxito. Esa é a clave. O éxito pódese identificar cuantitativamente, canto máis mellor economicamente, publicamente, mediáticamente, por número de bertsolaris... Pero podemos definir o éxito doutras mil maneiras. Se cada un leva a cabo no seu país accións comunicativas axeitadas en bertsos, non hai maior éxito para a persoa e a contorna. Ese tamén pode ser o modelo ideal de éxito. Un éxito maior que o de Mañukorta no seu percorrido por barrio, dificilmente poderase atopar a ninguén. E para Mañukorta non é un fracaso sentirse desvalorado no campionato. Porque o campo do seu éxito é outro. Non necesita a competición para nada. O bertsolarismo ten neste momento como gran éxito a presenza na sociedade. É un éxito esta atracada do BEC? Ou nos puxemos nun camiño que non nos interesa?

F. PAIA. Cada un terá que analizar que camiños satisfanse e que camiños non. Pero non debemos esquecer que lanzamos unha mensaxe na sociedade. Vin un gran cambio como profesor da escola de bertsolaris en dez anos. E é o BEC, é o campionato, é o campionato e é o campionato. Nunha época os alumnos falábanche de versos “gustoume este verso e non este outro”. Hoxe en día os alumnos falan dos bertsolaris. É un xogo dobre: que cada un faga o que queira e que pense o que queira, di o sistema. Moi ben. Pero hai políticas que teñen consecuencias e fanse en nome de todos.

Mire, o campionato vaise a celebrar, por razóns alleas ao bertsolarismo, como foi en toda a historia. Como se vai a facer, tentemos que sexa da máxima calidade en todos os seus ámbitos. E non podemos deixar orfo un espazo xusto clave! Ansa, segundo a visión que vostede dixo, dá ao crítico a función que o xuíz debería facer. Entón, que os críticos entren aos xuíces ou xuíces á crítica. Pero si temos os dous, que son os xuíces, uns monicreques? e para que están os críticos “todo isto é unha farsa. E eu direivos de onde vai a conta...?

Oh! ARAOLAZA. A min sucédeme esta contradición: Teño que aceptar que se vai a celebrar o campionato. Entón, como me gustaría? Sempre penso: “Con criterios de valoración o máis amplos posibles”. Esta é a mellor maneira de afundir calquera campionato. Porque coa técnica, coas matemáticas, todos amamos. Pero cando empezamos a ter en conta as outras dimensións, poden suceder demasas, por exemplo, que toda a audiencia estea en contra do que decida o xurado. Por iso as competicións son absurdas. Se un día Mañukorta é proclamado campión, acabouse!

F. PAIA. Non, non! Somos moi disciplinados. Aínda que en Bizkaia en 2004 sucederon cousas graves, aínda non resoltas, todos acatamos a sentenza, aínda que non entendamos o que din os xuíces.

Oh! ARAOLAZA. Si, a min chamoume a atención iso, que bos son os bertsolaris co sistema.