Naceu nesta mesma casa. Comezaches a escribir poemas nesta mesma casa.

Si, e empecei a escribir en eúscaro bastante pronto, xa que en casa se respiraba ese ambiente: todos eran nacionalistas, e un tío meu, Lucas Alegría escribía no xornal Euskadi. Tamén había un escritor que viña a casa, o navarro Blas de Alegría, primo do seu avó, e que trouxo moitos libros. Preguntáballes eu e onde están eses libros? e contestábanme no mar, porque en tempo de guerra, aterrorizados, foran arroxados ao mar. Cando Mikel, o irmán maior, foise a estudar fóra tamén nos escribiamos en eúscaro, e con dez anos leváronme a facer o bacharel a San Sebastián tamén o meu pai escribíame sempre en eúscaro.

Cando comezou a escribir no Resplandor do Ceo?

Cando estudaba maxisterio, de raparigo. Para entón xa empezara a escribir pola miña conta poematitos, pero en Zeruko Argia había unha sección chamada “Gazte naiz” na que empezamos a escribir Ramon Saizarbitoria, Xabier Lete, Lurdes Iriondo tamén, quizais... Era o Semanario dos Capuchinos, non se que pensarían, que quizá escribiriamos sobre Yangola, pero nós escribiamos o que nos daba a gana. Collemos unha folla pola nosa conta, con dúas caras, nun lado estaba a sección “Gazte naiz” e no outro a sección “Pobos e homes”. Este segundo capítulo estaba coordinado por Rikardo Arregi e nel falabamos de política. E así alteraba a poesía e os artigos, esquecendo todos os estudos.

E de alí a Friburgo.

Naquela época todo o mundo ía a París, e eu tamén tiña ganas de ir a París, pero o meu irmán vivía en Friburgo, e el díxome que me sentiría moi só en París e mandoume ir a Friburgo, onde había un profesor de literatura excelente, un profesor de historia contemporánea que ensinaba cada escritor naquel contexto... Desgraciadamente, cando cheguei a Friburgo xa se marchou aquel profesor, pero foi unha experiencia enriquecedora.

Onde está a literatura, Amaia Lasa alí?

En casa liamos moitos libros, sobre todo o meu irmán maior e eu. Recordo que con 15 anos empecei a ler algúns poemas de Boris Pasternak. Pero, por suposto, naquela época existía unha lista chamada “Indice”, sácaa das igrexas, e aí aparecían todos os libros que non podiamos ler, e eran todos os bos! : Dostoyevski, Pío Baroja... E un día decidín: sacando o índice e empezando a ler o que me parecía. Entón descubrín a novela do século XIX, Tolstoi, Chejov, que me gustou moitísimo a Dostoyevsk... Tamén os franceses, como “Vermello e negro” de Stendhal… Líaos e escribía ao mesmo tempo, pero un día os meus pais dixéronme que todo estaba moi ben, pero que tiña que empezar a vivir pola miña conta, e entón lembrei que tiña que acabar o meu maxisterio. Así que terminei os estudos e empecei a traballar nas ikastolas, así pasei 9 anos en diferentes localidades. Ese era o obxectivo: ser profesor e escribir ao mesmo tempo, alternar os dous traballos.

Fuches unha das primeiras mulleres na literatura absolutamente masculina de entón. Como o viviches? Valorácheslle?

Non só eran masculinos, senón que a maioría eran frades, e a sociedade era moito máis pecha, máis relixiosa: escandalizábanse moi facilmente. Nós tomamos a nosa liberdade para escribir, non nos preocupamos polo que pensarían os demais, pero os poemas que publicamos o meu irmán e eu en 1971 foron bastante escandalosos. Ao principio só era unha muller, pero non me sentía excluída. Juan San Martín colleu os meus poemas e publicounos, Martin Ugalde tamén era unha persoa moi respectuosa e así me trataba... Eu creo que era unha curiosidade para eles, algo raro. Non sentín discriminado, e con iso non quero dicir que non esteamos marxinados como grupo, pero persoalmente naquel momento non sentín así. Eu era moi novo e aínda non tiña conciencia da exclusión das mulleres. 80. A principios da década produciuse a explosión do feminismo, e entón deime conta de que si, que era escritor, pero... Pero había moitos. Con todo, eu máis que como persoa, diría que o noso mundo, o mundo das mulleres en xeral, foi rexeitado.

Publicaches “As miñas catro paredes”, “Palabras confusas” e “Nos meus paraísos”, e despois te fuches a Nova York e despois a Nicaragua. Que buscaba ou de onde fuxía vostede alén do mar?

Naquela
época o noso pobo era bastante pecho e sentía que estaba afogado; como dicía Aresti non podo amar ao pobo vasco pero vivirei lonxe de ti, e eu identificábame absolutamente con eses versos. Sentía a necesidade de ir ao estranxeiro a respirar. Pero tamén sentía desexos de volver. E por que Nicaragua? Aquí sempre nos moviamos ao redor da idea da revolución, iamos ás manifestacións, sobre todo o 1 de maio e o Aberri Eguna, e eles na maioría das ocasións prohibidos, pero sempre falabamos da revolución, e pensamos que o día que fixésemos a revolución o noso pobo converteríase nun paraíso... Por iso, cando fixeron a revolución de Nicaragua, sentín desexos de coñecela, e a iso funme. Por sorte, coñecino, e volvín convencido da necesidade da revolución, pero tamén aprendín o difícil que é facer a revolución: podes tomar o poder, como fixeron alí, pero logo cantas pelexas, cantas frontes, cantas cousas... Deime conta do complexo que é o proceso. Aprendín moito durante os 3 anos que pasei alí.

Pasaches tres anos nun pobo a douscentos quilómetros de Managua. Alí naceu tamén a túa filla, acompañada de Silvia.

Si, Silvia está famosa. Silvia era unha muller cubana, negra, que me axudou a parir ao meu fillo. Aínda teño relación con el, a través da xente que vai de Getaria a Cuba e envieillo á criatura de Itsaso, onde está o poema escrito, e escribiume o poema abro o libro pero sempre volvo ao meu poema.

Cando e como che convertiches en muller feminista? Como se construíu a túa conciencia feminista? Que che achegou o feminismo?

En San Sebastián, naquel momento celebrabamos moitas reunións, en lugares públicos, e aquela revolta que foi reivindicando a liberdade e a igualdade en todo o mundo chegou até aquí: reunímonos moitísimas persoas en torno ao feminismo. Viviamos con moita emoción, porque entón empezamos a entender moitas cousas que sucederon (e non eran) nas nosas vidas. Comprendemos de onde viñamos, entendemos os mecanismos da sociedade e moitas cousas pasaron do meu problema ao noso problema. A cuestión é que é tan profundo o cambio que propón o feminismo, que necesariamente ten que ser lento. Agora estamos a levar a cabo esas teorías da década dos 60, e cando se materializan as ideas non son o que se pensan, xa que outras dinámicas tamén inflúen nelas. Adiantamos moito, e agora creo que é hora de que os homes reflexionen, decidan que tipo de persoas queren ser, que masculinidad queren desenvolver. Creo que agora o foco está nos homes e que teñen que pensar no que é ser homes. Reunirémonos como persoas de pleno dereito.

Tamén vive o feminismo como autoexigencia?

Si, de feito, reivindico a liberdade, quero ser libre, pero me dou conta de que sempre busquei refuxio, e ao final ese protector afógame. Pero é moi difícil ser consecuente coa liberdade de cada un, é difícil enfrontarse ao medo que dá a liberdade de cada un. Á fin e ao cabo, tes que decidir que tipo de muller queres ser, que tipo de persoa queres ser. Se iso é difícil, é aínda máis difícil de levar a cabo, xa que as cadeas e inercias que veñen desde hai tempo tiran de nós. E eu penso que os cambios profundos prodúcense aos poucos, son augas profundas que aos poucos se moven e emerxen.

“A constatación da realidade é que a muller está a facer dúas revolucións continuamente”. Cales son esas dúas revolucións?

Unha é a propia revolución, porque se un non cambia e utiliza a teoría pura non serve para nada; e a outra é a revolución social, que se fai coa sociedade. Ao principio é importante reunirse en pequenos grupos, reforzar o apoio, pero chega un momento no que as ideas se teñen que socializar. A escritora catalá María Eulalia Camañi dicía que ela non quería que o feminismo faga o que fixo o machismo, é dicir, que sexamos homes e mulleres, senón que hai que ir á asociación. Por iso penso que a revolución hai que facela desde dentro e desde fóra.

“A concepción e a vida do mundo da muller non se traballou suficientemente na literatura”. Iso afirmábao vostede en 1988. Seguiríalo confirmando?

Eu creo que avanzamos: a muller xa non é un obxecto de literatura ou unha musa, ou polo menos non é só iso. Converteuse nun suxeito e as mulleres estamos a facer a nosa literatura como suxeito. E así ocorre en todos os ámbitos, como na literatura, na política, no deporte, na cultura, etc. tamén. É certo que ás primeiras mulleres que sacan cabeza en cada campo fáiselles un ballón de críticas, porque ás persoas excluídas, ás minorías, se nos sacamos a cabeza, pídesenos que sexamos perfectas, e non, trátase de meter o nariz e meter a pata, e algunhas cousas farémolas ben e outras mal, como todas, porque esa é a única maneira de aprender.

A literatura escrita por mulleres relacionouse a miúdo co intimismo. Vostede dixo que o intimismo segue sendo mal entendido, que non se pode dicir que os temas íntimos non sexan temas sociais. Menosprézase a literatura íntima?

Sempre se entendeu despectivamente. Cada un ten que facer o que lle dita dentro: ás veces o escritor falará de si mesmo, ás veces máis da sociedade... E esa tendencia ao exterior ou ao interior nunca é casualidade, é consecuencia de algo, pero iso non ten nada que ver coa calidade da literatura. Moitos homes teñen un gran costume de falar do mundo, pero se perden en cuestións internas, porque moitos escriben escapándose de si mesmos. A moito non ensináronlles a escrutar o seu interior, ensináronlles a reconciliarse coas súas debilidades... E a nós ocórrenos moitas veces o contrario. Está claro que a educación sexista que nos deron prexudicounos a todos, tanto uns como outros somos escravos dos nosos mitos. Vivimos na súa servidume. Estamos encadeados nos nosos propios mitos.

Como muller, como poeta… a paixón da liberdade aparece unha e outra vez na túa poesía. Que é o que che dá liberdade? Que era o que negaba? Como realiza esta procura?

Din que é moi difícil definir a delalibertad ou mesmo é imposible. Pero, por exemplo, dáme liberdade que haxa posibilidades, que haxa máis dunha posibilidade. Nietzsche dicía que a creatividade tamén nos fai libres, que a creación dá liberdade, e é verdade, cando escribo sinto libre. Como non podo definir a liberdade, diría que sinto libre nestas e outras cousas: cando escribo; cando sinto forte e coherente coa miña vida; cando hai acordo entre os meus pensamentos e accións... Pero non sabería definir a liberdade.

Cal é a túa eterna loita interior?

A miña gran contradición é falar tanto de liberdade, desexar tanto a liberdade e asumir esa liberdade, sobre todo na mocidade. Porque ser libre ten moitas consecuencias. Tes que ser moi forte. Eu vía a liberdade, quería a liberdade, pero cando estaba libre sufría, sentía a soidade, non me sentía comprendido... Quería ser libre, pero ao mesmo tempo buscaba sempre un protector, e sufría nesta contradición. Agora vexo a máis xente tentando liberarse, e esa soidade non é tan pesada, a conciencia colectiva axuda moito niso, pero a liberdade sempre é dura, moi bonita pero moi dura.

“Son unha muller que nega a todos os deuses”. Así comeza o teu libro. É fácil ser unha muller que nega a todos os Deuses?

Cando escribín aquel poema había un sentimento relixioso, pero tamén un sentimento social. Reivindicaba a miña independencia, non a indiferenza, senón a independencia, e ser independente é moi duro. A paixón pola independencia non nega que somos persoas sociais: necesitamos a outros, necesitamos a outros e a compartir cousas, pero eu quería facelo sen perder a miña personalidade, sen disolverme, e quéroo facer. A medida que avanzo a idade, sentíame cada vez máis forte en progresar na liberdade, en perfeccionar a liberdade.

Á idade es máis rebelde?

Non, son máis consecuente.

A mar e Amaia Lasa. José Luís Padrón di no seu prólogo do seu último traballo “Itsas izaki” que vivides un dentro doutro. Por que es un ser mariño?

Todos os que vivimos en torno ao mar somos seres mariños. A personalidade da persoa rodeada de montañas difire da dos seres mariños. A túa contorna dáche un tipo de carácter. Vivimos o mar moito aquí, en Getaria vivimos encima, coma se vivísemos nun gran barco. Un día paseábame entre as ondas, e sentín que formaba parte do mar, que tiña moitas características tomadas do mar.

No poemario recompilaches vellos e novos poemas, como un mar de ondas vellas e novas.

Unha vez, nunha lectura poética preguntáronme se eu era unha muller que aínda negaba a todos os Deuses, e si, hoxe tamén podo dicir o mesmo. Identifícome con todos os poemas que trouxen a este libro, aínda que pasaron 40 anos desde que escribín algúns. Os cambios, aínda estou de acordo no fondo. Creo que gañei a experiencia, e a experiencia do vivido é moi importante para min, e iso reflectirase nos novos poemas, pero a pesar diso diría que o fondo é parecido.

Xunto co mar e Nicaragua, Harlem, Penélope, Damiá de Anboto e Safo son os que escribiron contigo o Ser do Mar. Que che deu cada un?

Son os símbolos que utilicei. Harlem foi importante para min, como dicía Simone de Beauvoir, porque alí me dei conta de que algúns eran pisados pola cor da pel e outros polo noso sexo. Tomei conciencia destes dous aspectos da exclusión en Harlem, e cando vostede é rexeitado desenvolve a sensibilidade cara aos demais marxinados. Penélope, pola súa banda, é un símbolo do tempo. En lugar de depender do tempo, dalgunha maneira, sinto a necesidade de dominar o tempo, e por iso Penélope é o símbolo axeitado, porque el utilizouno no seu favor, e porque a partir de certa idade o tempo ten un sentido distinto. Damiá do Anboto foi sempre a estrela da nosa mitoloxía, e seguimos crendo neses mitos porque temos ganas, e Safo é o símbolo dunha opción sexual, o amor entre mulleres, que sen dúbida tamén me liberou, porque a medida que se liberen os demais eu tamén estou máis libre e a medida que se unan os demais eu tamén estarei máis atado. Así que, a medida que o noso grupo de mulleres desfaise, eu tamén me libero.

Erotismo, corpo… Como os trouxeches á poesía?

Eu creo que, na adolescencia, cando empezamos a escribir, tomamos conciencia do noso corpo, descubrimos o noso corpo xunto coa literatura, e ese marabilloso descubrimento salta á literatura. Eu vivo o corpo, o erotismo e o sexo en relación coa natureza, e así aparecen tamén nos poemas.

A idea do paraíso é recorrente na túa poesía. Cal é o paraíso perdido? E o soñado?

Tamén son símbolos. Nun poema digo que as mulleres, en lugar de construír os nosos paraísos, axudamos a outros a vivir nos seus paraísos, é dicir, construímos paraísos para outros. Imaxina a un home, relégase, ten familia e quere facer algo, e ten todo o apoio. E moitas mulleres, en cambio, cremos até un centenar de veces que o seu paraíso era o noso, e non pensamos en cal era o noso propio paraíso. Eu non estou seguro de cal é o meu paraíso, non creo que sexa un absoluto, hai moitos pequenos paraísos, pero estou convencido de que o paraíso dos demais non é nin o quero nin o quero. Pode ser tamén un paraíso entre dous, un paraíso construído cun home, porque é fermoso estar ao seu lado. Pero nós temos que decidir cales son os nosos paraísos e con quen queremos construír.

O tempo foi outra das túas preocupacións.

Diría que a experiencia do tempo levoume a vivir a vida con máis flexibilidade. O tempo ensina a vivir e o tempo ensina a empregar o mesmo tempo. A min sempre me gustou moito unha expresión que utilizan os italianos: il dolce far niente, o pracer de non facer nada. O pracer do estar, do ser, do sentir vivo mesmo.

No poema “Os voos do azar” faise referencia ao corpo engurrado, ao corpo redondeado desgastado e á nova época chea de sabedoría e curiosidade.

Son un matemático moi malo e iso ten o seu lado bo: non vexo a vida en números. Algúns pensan que me quedan vinte anos e fan cálculos. Eu non. Nin sequera penso niso. Hai unha frase que di: eu non querería ser unha vella maniática, gustaríame ser unha muller sabia, e estou de acordo con iso. Así mirei á vellez.

“Cando o poema se baleirou de símbolos e de mitos, ti estabas no fondo da poma buxán, espido, chorando, pedindo un mestre”. Escribe o poeta pedindo amor? Escribe vostede?

Non, o narrador dese poema é, na miña mente, un home que sempre negou os sentimentos. Pero, á fin e ao cabo, o poema di que cando se ispe é pobre, que pide amor como calquera muller, porque todos necesitámolo e todos estamos a traballar. Moitos homes pasan do pescozo e, de maneira irracional, tentan pasar os sentidos á súa racionalidade. Pero é imposible. É inútil querer quitar importancia aos sentimentos. Moitos homes tentan quitarlle peso aos sentimentos e din que as mulleres somos débiles, que non sabemos dominar os sentimentos, dependentes. Pero iso é mentira. Todos estamos espidos, traballadores, chorando, pedindo amor. Nunha ocasión tiven unha parella que falaba constantemente de liberdade, pero que se marchaba da miña casa e sentía unha nostalxia terrible por cruzar a rúa. Tiña medo a liberarse. Somos débiles e somos vulnerables.