A Valdizarbe sitúase no centro de Navarra, ao sur da merindad de Pamplona. Está composto por once municipios: Gares, Legarda, Uterga, Adeus, Ukar, Biurrun-Olcoz, Tirapu, Añorbe, Eneritz, Muruzábal e Obanos. O val conta con 6.260 habitantes, sendo Ponte a Raíña o municipio máis poboado, con 2.841 habitantes. O eúscaro ten unha longa traxectoria en Izarbeibar. As manecillas do tempo condúcennos, en primeiro lugar, até a época romana. Os mapas de distribución lingüística da igrexa do século XVI presentan a Izarbeibar como val vasco. Con todo, o proceso de substitución da lingua tivo lugar nos séculos XVIII e XIX, e a maioría dos habitantes do val pasaron de ser vascos monolingües a ser monolingües casteláns. Proba diso é o que indican os datos do padrón de 1860: O 14% da poboación de Valdizarbe era euskaldun, a maioría maiores de idade. Con todo, de face á vitalidade do eúscaro, Bonaparte situou a Gares e Izarbeibar no mapa dos dialectos realizados en 1863 no terreo do eúscaro.

Fai uns oitenta anos perdeuse o eúscaro de Valdizarbe, un dialecto do sur-navarro. O artigo escrito polo escritor navarro Fermin Irigarai de Larrea en 1923 no diario A voz de Navarra foi considerado como o fito final do dialecto de Valdizarbe, xa que nel tivo a oportunidade de entrevistar ao último vasco. Con todo, o dialecto sobreviviu en documentos como sermóns e doutrinas da igrexa escrita en eúscaro.

Na década dos 70 do século XX o eúscaro regresou aos poucos ao val. Os habitantes de Valdizarbe elixiron o eúscaro e comezaron a aprender eúscaro nas escolas nocturnas e máis tarde nos colexios.

O 15% do val é euskaldun

Gares é é o pobo de Valdizarbe e o seu Concello conta co Servizo de Eúscaro. O técnico de eúscaro Koldo Kolomo explicounos os pormenores da situación do eúscaro no val. Segundo o censo de 2001, en Ponte a Raíña o número de euskaldunes e case o de euskaldunes era do 16,2%. A día de hoxe, Kolomo sinalou que os euskaldunes do municipio roldarán o 20%. O número de euskaldunes de todo o val de Izarbeibar sitúase en torno ao 15-16%, sendo a maioría dos falantes nenos e novos. Gares é é o municipio con maior número de euskaldunes do val. De feito, Gares atópase na zona mixta e na actualidade o 60% dos nenos está matriculado no modelo D. O resto dos municipios do val atópanse en zona non vascófona, e nos centros non hai modelo D. Con todo, ao estar situados no mesmo ámbito escolar, o Goberno de Navarra abona o transporte aos nenos e nenas que queren estudar en eúscaro no colexio de Gares. No que se refire á

euskaldunización de adultos, AEK é un euskaltegi situado en Ponte a Raíña e uns 60 alumnos están a aprender eúscaro. Nas localidades de Mañeru e Uterga tamén hai grupos en marcha. O programa Mintzakide púxose en marcha hai dous anos en Ponte a Raíña, en colaboración co Concello de Estella e a asociación de eúscaro Garean. Agora traballan quince alumnos.

Aprendendo o eúscaro orixinal de Valdizarbe

Nos últimos
anos publicáronse varios libros sobre as características do eúscaro en Valdizarbe a iniciativa do Concello de Ponte a Raíña. O eúscaro en Valdizarbe/Valdizarbe (1993) e Dicionario Castelán-Vasco de Valdizarbe (2009). Da man do Goberno de Navarra, publicouse o dicionario de Valdizarbe (2002) e a iniciativa da editorial Hiria, a Goi-navarra de Hegoalde. Variante de Valdizarbe Dicionario (2005). O pasado mes de outubro o escritor e lingüista Aitor Arana presentou en Ponte a Raíña o seu último libro: Eúscaro de Valdizarbe. Libro de Texto e Dicionario. O libro ofrece aos euskaldunes do val e aos de fóra del a posibilidade de aprender eúscaro da zona. Trátase, en definitiva, dun método de aprendizaxe para coñecer o dialecto desaparecido. O libro consta de tres partes: o libro de texto, a lectura e o dicionario. No libro analízase o contido gramatical dos textos que quedaron escritos en eúscaro en Valdizarbe. Os textos en eúscaro son os de Ukar, Uterga e Garesko, na súa maioría textos relixiosos. No libro tamén se ofrece a posibilidade de ler en eúscaro o coñecido conto da mitoloxía vasca Martin eta basajaunak. Por último, o traballo inclúe o dicionario actualizado do eúscaro orixinal do val. O autor quixo sacar a información sobre os euskalkis de revistas especializadas que adoitan ser difíciles de atopar e pola a disposición da cidadanía nun único exemplar.

Aitor Arana impartiu o pasado mes en Ponte a Raíña un curso de tres días baseado no libro de texto. No curso participaron 16 persoas, a maioría estudantes de euskaltegis, e dous membros do modelo D. A maioría dos estudantes foron de Ibarra, entre os que se atopaban un de Estella e outro de Pamplona. Segundo informounos Koldo Kolomo, vendo o éxito do curso, en abril organizarán outro, máis longo: “A iniciativa foi interesante, xa que é unha achega moi importante coñecer o idioma perdido hai cen anos. Puidemos recuperar o eúscaro da nosa zona, pero creo que é moi difícil recuperar outro dialecto máis ao sur de face e publicar un libro”. Arana sinalou que o traballo realizado polo

Concello de Ponte a Raíña para axudar á cidadanía a recuperar o seu patrimonio lingüístico foi un exemplo. Arana coméntanos que, á vista dos resultados das iniciativas de Ponte a Raíña, tamén no val de Gesalatz queren sacar en breve o dicionario castelán-euskera: “O dialecto de Euskara batua-Gesálaz publicámolo hai uns anos na editorial Hiria. Co tempo tamén haberá que facer o libro de texto”. Preguntamos a Aitor Arana se se perderon moitas oportunidades para realizar iniciativas similares ás do Concello de Gares nos vales e pobos de ao redor: “Si as autoridades do Goberno de Navarra, como Ponte a Raíña, tivesen unha maior preocupación lingüística, xa se fixeron moitos destes traballos. Non quero dicir, por suposto, que non fagan nada: publican os traballos en tanca, pero sempre están preparados polos propios euskaltzales ou filólogos. Deberían ser unha iniciativa máis viva e ser axentes, xa que son eles os que realmente teñen a capacidade de facelo”.