Desde a súa saída en 1991, o barco de UEMA viuse envolvido nun mar desapracible. En 1988, a iniciativa de EHE, varios concellos aprobaron o Regulamento Municipal para a Normalización do Uso do Eúscaro. Así xurdiu o Movemento de Municipios Vascos, que tres anos despois converteuse en UEMA nun acto celebrado en Aizarnazabal. O obxectivo era o mesmo de hoxe: abrir vías para que toda a vida social da cidadanía, tanto pública como privada, estea en eúscaro. Naturalmente, a actividade destes concellos ía ser exclusivamente en eúscaro. Para ser membro da Mancomunidade había que cumprir dous requisitos: que o desexasen e que polo menos o 80% da poboación sexa euskaldun. Posteriormente, cando o Goberno Vasco publicou o Plan Xeral de Promoción do Uso do Eúscaro, baixaron o límite até o 70%, por coincidir cos tramos establecidos no mesmo.O dezaseis primeiros concellos que crearon a

UEMA non tiñan demasiados agarres na lexislación, e os 59 actuais non teñen máis que entón. De feito, desde o nacemento de UEMA, o Tribunal Constitucional español ditaminara que o funcionamento monolingüe era ilegal, si é que se trata de eúscaro. A mediados dos anos 80, devandito Tribunal declarou inconstitucional o artigo 8.3 da Lei do Vascuence: “Cando pola situación socio-lingüística do Concello non se vexan prexudicados os dereitos dos cidadáns, os poderes públicos, no ámbito da Administración Local, poderán utilizar unicamente o eúscaro”. Non fai falta aclarar que “monolingües”, “só euskera”, etc. non reflicten a realidade: os dereitos dos monolingües castellanoparlantes están plenamente garantidos, do mesmo xeito que en toda Hego Euskal Herria, tamén nos pobos de UEMA. O alcalde de Aulesti e presidente de UEMA, Jon Bollar, subliñou que “non hai queixas dos que non son vascos”. Pola contra, os cidadáns de UEMA non teñen garantida a prestación de todos os servizos en eúscaro, xa que non todo depende da vontade do Concello.

En Navarra, a lexislación ofrece aínda menos: a oficialidade do eúscaro na zona vascófona foi e é unha garantía legal para os membros de UEMA dese país. Na práctica, a mancomunidade mantivo a filosofía do afortunado artigo 8.3, tal e como o mantén. En palabras de Jon Bollar, “nós imos funcionar só en eúscaro, independentemente de que a lei o autorice ou non, porque os dereitos lingüísticos están por encima da lei”.

Intentos por conseguir protección legal

Que ninguén interprete que UEMA
non busca o apoio da lei. Segundo cóntanos Iñigo Urrutia, asesor xurídico da mancomunidade, na década dos 90 solicitouse en varias ocasións ao Goberno Vasco crear unha especie de cobertura xurídica para os municipios vascos, pero en balde. O ano 2000 supuxo un novo golpe: o recurso da avogada do Estado contra os estatutos de UEMA foi declarado ilegalmente polo Tribunal Supremo.

“O argumento principal era que as mancomunidades teñen que constituírse para ofrecer obras ou servizos, e que o eúscaro non é nin obra nin servizo”, explica Jon Bollar. En 2008 elaboráronse novos estatutos e foron aprobados por concellos, pero mentres tanto, máis dun pobo quedou sen poder entrar en UEMA, o paso a dar é que a corporación aprobe os estatutos da mancomunidade. Por certo, na década dos 90 tamén se impediu a entrada en UEMA a algúns municipios, aínda que entón, por suposto, os argumentos legais eran outros. É curioso, con todo, que antes e despois do ano 2000 moitos municipios convertéronse en membros de UEMA sen ningún tipo de traba. Bollar considera que “o avogado do Estado elixe aleatoriamente a que municipio acudir”. Nos estatutos

aprobados en 2008 resolveuse o que o Tribunal Supremo impúxolles: UEMA ofrece agora varios servizos. Unha delas é a de integrar aos recentemente chegados. “Nos últimos anos cada vez son máis as persoas que veñen de moi lonxe aos municipios euskaldunes e, en xeral, non se lles informa da realidade da mesma. Déixaselles fóra da cultura vasca ou do eúscaro”, explicaron. Para atraer a estas novas persoas ao eúscaro, púxose en marcha un programa piloto denominado Auzo en Berriatua, Bergara e Zestoa. Ademais, en moitos pobos teñen un protocolo de acollida, segundo explícanos Bollar: “Cada vez que vén un forasteiro a inscribirse no censo dámoslle unha folla dicindo que veu ao País Vasco, que a lingua oficial do municipio é o eúscaro... Esta páxina faise en dous idiomas: eúscaro e outro”. A pesar de todo, os novos

estatutos de UEMA non provocaron ningunha reacción do Estado español polo momento. Os membros da Mancomunidade móstranse esperanzados: si xa non o fixeron, non cren que os “toquen”. Mentres tanto, seguen tentando que o funcionamento en eúscaro sexa recollido dalgunha maneira na lexislación. E non só iso: UEMA está a redefinirse.
Desde 1991 moitas cousas cambiaron no País Vasco. A necesidade de adaptarse aos tempos levou a UEMA a un proceso de reflexión que levará a cabo na primavera. Cos obxectivos de sempre, iso si. Por suposto, un dos temas que está a reflexionar é a construción dun marco xurídico para os municipios monolingües vascos. Desgraciadamente, o punto de partida non é moi forte.

Non se pode dar prioridade ao idioma propio

Unha das asas que teñen neste momento é a seguinte frase do informe Euskara 21 publicado polo Consello Asesor do Eúscaro da CAV: “Si non se coida, créase e, si é posible, difúndese estas respiracións, todo o resto de intentos será en balde. Por tanto, haberá que dar un tratamento claro e prioritario ás zonas respiratorias do eúscaro na política lingüística de principios do século XXI”. Para UEMA, a teoría contida nestas palabras debería dar un salto cualitativo cando estamos. Peor aínda. Iñigo Urrutia lembrou que nun futuro próximo non se pode esperar nada bo tras a sentenza do Tribunal Constitucional español sobre o Estatut de Cataluña. “Nel dise que non se pode dar prioridade á lingua autóctona por encima do castelán”. Á vista destes antecedentes, Urrutia mostrouse convencido de que unha posible lei dos municipios vascos sería declarada non constitucional.

A pesar das dificultades, eficaces

O feito de que
a lei non sexa favorable non lle impediu avanzar. Entre 2006 e 2009, o Consello realizou unha medición da política lingüística en máis dun centenar de concellos, e o dez que obtiveron os mellores resultados foron membros de UEMA. “Iso demostra que a nosa elección é a máis eficaz para impulsar a normalización do eúscaro”, afirman.

Non lles falta dificultade, xa que é case imposible falar só en eúscaro. “Para tentar que toda a vida do municipio sexa integramente en eúscaro hai que facer moita “pelexa”, con deputacións, departamentos de saúde, compañías de transporte, empresas privadas...”, di Jon Bollar. En defecto de lei, o feito de que os servizos que non estean a disposición do Concello sexan en eúscaro está supeditado á vontade do prestador. Por suposto, os esforzos de UEMA non sempre conseguen a recompensa, e hai zonas nas que existen verdadeiros buracos negros, por exemplo, no servizo de saúde.

Quizá iso desanime a moitos concellos a entrar en UEMA. En palabras de Bollar, “moitas veces fálannos de dúbidas, non saben si serán capaces de adaptarnos á nosa política lingüística”. A maioría dos municipios da Mancomunidade son pequenos e pequenos os que cumpren os requisitos para ser membros da mesma. “O seu maior problema é a reparación da estrada, a política lingüística é para eles unha preocupación bastante afastada. Moitos pensan que o eúscaro está moi ben nos seus pobos, porque se fai na rúa, e non lle dan tanta importancia a que o Concello funcione en eúscaro”. En calquera caso, a

UEMA esfórzase constantemente na captación de novos membros e os resultados indican que teñen éxito: nesta lexislatura entraron dezaoito concellos, máis que nunca. Con todo, o dato xa ten o seu reverso, xa que ao mesmo tempo saíron máis que nunca: oito, sete deles biscaíños. En total, son 77 os municipios de Hego Euskal Herria que poden ou non pertencer a UEMA.

Difícil relación co PNV

Non é
fácil medir até que punto a posición do PNV ten que ver con iso, pero é innegable que actúa. A modo de exemplo: O goberno deste oito últimos pobos, abandonados por UEMA, está en mans dos jeltzales. Tamén é certo que outros municipios que manda o PNV seguen alí, e que algún entrou nesta lexislatura. En relación a este asunto preguntamos ao PNV e o seu servizo de prensa contestounos nun comunicado: “As relacións con UEMA do Partido Nacionalista Vasco son como as relacións con calquera outra institución deste país. Con todo, e dado que a UEMA é unha institución intermunicipal, queda en mans dos Concellos a relación directa e a súa xestión”.

Este ano saíron de UEMA Arratzu e Bermeo. O Concello de Arratzu alegou que non utilizaba en exceso os medios que se lle destinaban desde UEMA, mentres que o de Bermeo xa conta con catro técnicos de eúscaro e que o seu labor de promoción do eúscaro é suficiente. Estes argumentos parecen coincidir coa autonomía municipal á que fai referencia a nota do PNV. Con todo, os feitos de inicio de lexislatura fan pensar que pode haber unha política de partidos ben definida, e non de urxencia, con respecto a UEMA.Segundo explicounos o presidente de UEMA,

Jon Bollar, a Xunta Directiva da Mancomunidade réxese polos resultados obtidos por cada partido nas últimas eleccións municipais. Nestes momentos, a Esquerda Abertzale conta con catro parlamentarios, o PNV con tres, e os outros tres están repartidos entre o resto de partidos. “Pero cando celebramos a primeira Asemblea Xeral despois das eleccións, precisamente para a constitución da Xunta Directiva, alguén do partido foi dicir aos do PNV que estaban alí que tiñan que marcharse de alí”. Desde entón, os tres escanos que lle corresponden ao PNV permanecen vacios. Preguntamos á formación jeltzale sobre iso, pero non nos contestou. Bollar dixo que tampouco se recibiron peticións de reunión por parte de UEMA.

As pantasmas seguen vivos?

Os enfrontamentos entre
UEMA e PNV non se produciron durante a noite de onte, luns. A relación escurecida polas pantasmas, dicían en Argia en 1997. As “pantasmas” eran, naquela época, o exceso de presenza da esquerda abertzale en UEMA –desde o punto de vista do PNV-, e ao ouvir algunhas declaracións parece que o núcleo da mala relación é o mesmo. “Vincularse ou romper con ningunha sigla pode significar moi pouco traballo a favor dos dereitos de promoción e uso do eúscaro. O eúscaro é un tesouro que está por encima das disputas ideolóxicas”, díxonos o PNV, aínda que non lle preguntamos sobre as disputas ideolóxicas. Pola súa banda, Jon Bollar di: “A Xunta Directiva de UEMA toma decisións a favor da normalización lingüística, non decisións políticas. E non temos reparos en facer unha crítica á política dun pobo da esquerda abertzale, se nos parece errónea”.