Zegama está a uns 50 quilómetros de Donostia-San Sebastián. Desde alí, pódense percorrer en coche cinco ou seis quilómetros máis, subindo polo tortuoso porto de Otzaurte outros case 8 quilómetros, tomando a pista de en fronte de Benta. Si abandonas o coche e sobes a pé polo camiño forestal, camiñando lixeiramente, a media hora atópase o paso de San Adrián ou Lizarrate, unha caverna kárstica natural a 1.000 metros de altura sobre o nivel do mar, duns 70 metros de lonxitude e ampliada artificialmente, adaptada. Quen diría que a zona perdida na montaña foi un paso moi importante durante séculos? Así o afirma o traballo de investigación multi-disciplinar que está a levar a cabo a Sociedade de Ciencias Aranzadi nos últimos tres anos, dentro do proxecto impulsado polo Departamento de Medio Rural e Desenvolvemento e Cultura e Eúscaro da Deputación Foral de Gipuzkoa.

Xa existían indicios da importancia de San Adrián. Durante séculos considerouse un punto decisivo no camiño entre Castela e Francia. Alfredo Moraza, membro de Aranzadi que nos contou os pormenores da investigación, explicou que “sempre foi un lugar mítico, moi especial, dixéronse moitas cousas sobre el, pero nunca se realizou unha investigación profunda. Non sabiamos realmente o que había e en que estado atopábase. Por iso a Deputación quería facer unha radiografía”. Así, 30 científicos de diferentes ámbitos comezaron a investigar os restos xeológico, históricos, etnográficos e arqueolóxicos do túnel.O

arqueólogo de Aranzadi di que os resultados das escavacións levadas a cabo até o momento son moi positivos: “Levámonos unha boa sorpresa porque case todas as estruturas están completas. Desde a Idade do Bronce conservouse case a totalidade da secuencia de 4.000 anos”.

4.000 anos, catro fotos

A primeira parada neste camiño de
4.000 anos é a Idade do Bronce. Atopáronse restos de fai catro millóns de anos e determinouse que naquela época había varias cabanas e pasteiros na cova. “Iso significa que sempre se utilizou como lugar de residencia”, di Moraza. Os restos foron achados a un tres metros de profundidade e incautáronse deles. Co paso do tempo, a terra foise depositando, o que significa que na prehistoria o solo do túnel estaba moito máis abaixo, a cova era moito máis grande.A

idade de ouro do túnel chegou na Idade Media. “Parece moito máis lóxico o uso dos portos de Etxegarate ou Otzaurte, que se atopan a 500 metros por baixo, o que no inverno supón unha gran diferenza. Pero iso significaba esmagar ao Reino de Navarra, é dicir, pagar os impostos e os conflitos constantes. Por iso, a principios do século XIII, cremos que o Reino de Castela impulsou o camiño alternativo de Lizarrate”. Construíron a calzada e fortificaron a zona. Un dos principais lazos entre Castela e Francia estaba protexido por un castelo e o interior da cova estaba cheo de edificios: fogóns, cuadras, cemiterio… No

século XVI desapareceu o castelo e, por tanto, a función militar do paso. A conquista do Reino de Navarra xa non tiña sentido. Os restos da fortaleza foron utilizados como canteira para a construción doutros edificios, como albergues. “Era unha especie de zona de descanso nas estradas actuais para que a xente o entenda”, explicou o membro de Aranzadi. “Como podes atopar hoxe a gasolina, naquela época había palla, un lugar para durmir, había posibilidade para comer, había unha área de seguridade… Entre Zegama e Zalduondo non había nada, só ladróns, montañas e animais, e aquilo era a vía real entre Castela e Francia”. A cuarta e última ocupación do túnel de

San Adrián remóntase ao século XIX. No século XVIII entra en vigor un novo camiño que pasa polo porto de Leintz-Gatzaga. A pesar de que era moito máis longo, era máis fácil mantelo e máis barato. Os xeados e as nevadas de inverno de Lizarrate encarecían moito as reparacións do camiño. Así, San Adrián quedou descartada, pero non foi abandonada. A casa dos miqueletes mantívose alí para vixiar a zona e cobrar a peaxe, ata que en 1911 incendiouse.

O pasado a través das tecnoloxías do futuro

O obxectivo
do proxecto era a realización dunha radiografía completa do túnel. Tal e como sinala Alfredo Moraza, “iso significa que si neste momento derrúbase a cova, teriamos que ser capaces de reconstruíla con exactitude e na súa totalidade”. Os membros da empresa biscaíña Inert mediron por fotogrametría, milímetros a milímetro, a superficie total da cova. Os investigadores dispoñen dun modelo tridimensional específico para traballar sobre el.A partir deste

modelo e tendo en conta as catro etapas principais anteriormente expostas, engadíronse elementos da época á cova virtual tridimensional e elaborouse un vídeo. O espectador entra catro veces no túnel de San Adrián e ve o aspecto que tiña a cova en cada época. A reconstrución histórica pódea ver calquera en Internet.Esta ferramenta ten un gran

valor para os investigadores, xa que “nos axuda a comprender mellor o funcionamento da cova e a súa evolución histórica e axúdanos a canalizar os traballos a realizar no futuro”. Pero sobre todo, o vídeo está dirixido a aqueles que non son expertos en ciencia que están a participar no estudo do paso de San Adrián, e que non son capaces de entender os datos da investigación. O obxectivo do proxecto, ademais de levar a cabo o mesmo estudo, é socializar os resultados.

Abrir o túnel á sociedade

O
arqueólogo, cando atopa un cimento, é capaz de representar toda a estrutura que había sobre el. Pero o viandante que entra en Lizarrate non verá máis que as espidas paredes da cova. O vídeo permítelle viaxar no tempo, dalgunha maneira, para ver cos ollos o que o experto entende. Pero non é esta a única maneira de achegar a investigación de San Adrián á cidadanía.

Ademais, durante as campañas de escavación, a cidadanía tivo a oportunidade de participar nas mesmas, tanto na limpeza dos camiños como na propia escavación. E os que non quixeron traballar tamén tiveron a oportunidade de realizar visitas guiadas. “Non só queriamos investigar”, di Moraza, “San Adrián esperta a curiosidade da xente, quere entender que había alí e, para satisfacer esa curiosidade, tamén quixemos facer un esforzo por socializar a iniciativa”. Están satisfeitos coa resposta que tivo este esforzo, coa afluencia de xente que se achegou durante os fins de semana.Outro dos

obxectivos do proxecto é o acondicionamento da calzada e a súa reutilización por parte da cidadanía. “No seu día realizaron un gran traballo de enxeñaría, pero nos últimos 100 anos non se realizou ningún traballo de reparación”. Algúns tramos están xa acondicionados. Ademais de ser un punto de referencia para os que non coñecen a contorna, a maioría dos montañeiros e montañeiras practican a mesma ruta, as consecuencias da erosión redúcense considerablemente.

Pico do Iceberg

Utilizáronse unha gran variedade de ferramentas (documentación histórica, arqueoloxía, análise de procesos xeológico, etc.) para recompilar a maior cantidade de información posible e completar progresivamente o complexo quebracabezas do túnel de San Adrián. Pero en canto ás escavacións, aínda queda moito por facer. Dalgunha maneira, realizaron unha sondaxe e unha limpeza, “pero é un xacemento incrible e só escavamos un pequeno tramo; por desmontar un dato, queda moito menos do 5% do xacemento escavado”, di Moraza. “Non podemos circunscribir a investigación ao interior do túnel. Tamén hai que analizar as zonas circundantes. Sabemos, por exemplo, que o Castelo se estendía fóra da cova ou que as covas de ao redor foron refuxio dos

maquis”. O seu uso foi moi diverso durante todo o tempo. E así, dando a coñecer un pasado próspero, o paso de San Adrián, que agora estamos máis preto, tamén ten futuro.