A clave do proxecto de Zerain é o traballo en equipo: “Ao auzolan hoxe dánselle outros nomes, ‘participación’, ‘Axenda 21’... pero iso sempre foi auzolan. Perdemos o uso desa palabra porque nun tempo perdeuse a necesidade do auzolan: empezamos a pagar os impostos, e como a administración tiña unha chea de diñeiro e a tendencia a facer as cousas, pensábase que el tamén faría todo o que se facía en auzolan”, explica Jakoba Errekondo, membro da Fundación Zerain Dezagun. Pero non foi o caso de Zerain: “Do mesmo xeito que a calquera pobo pequeno, chéganos o diñeiro moi grave para facer cousas básicas... por tanto, o auzolan é imprescindible si queremos manter vivo ao pobo”. A cuestión é adaptar o que entendemos por auzolan ao que hoxe é: “Si uníase ás obras antigas (reparación de camiños, mantemento de grandes infraestruturas ou renovación do caserío queimado...), agora hai que adaptalo ás necesidades actuais da comunidade. Hoxe necesítase a posibilidade de facer deporte, a oferta cultural, o lecer infantil... Aí é onde debemos aplicar o auzolan”.

En lugar de deixalo en mans da Administración, facelo en auzolan “ten todo bo”, en palabras de Errekondo: “Por unha banda, ser conscientes da necesidade; por outro, saber que nós imos resolver os nosos problemas, que ninguén virá de fóra a solucionar os problemas; e por outro, que a solución que demos sempre é a mellor para o noso problema”. Ademais, non ten límites: “A comunidade na que se desenvolve a cultura do auzolan irá até onde queira”. A cultura, a sabedoría, o intercambio de información, a riqueza que xera o auzolan... é desmesurada: “Por exemplo, ver ao avó de 80 anos discutindo cun neno de 10 anos nunha asemblea popular, iso non ten prezo”. O

auzolan de Zerain é un costume. Púxose en marcha fai 40 anos: primeiro para solucionar o problema das vivendas, logo para fomentar a participación no Concello, e desde entón, o Concello continuou promovendo iso a través de asembleas. Errekondo reivindicou a participación real da cidadanía: “Hai que darlle importancia a esa asemblea, é dicir, facer o que a xente diga. E non que a xente se reúna e faga o que queira, como fan a maioría dos pobos. Claro, para a terceira reunión a xente non vai, porque é inútil. Si a xente ve que o que di é importante e que as súas ideas se converten en realidade, participa con gusto”. Engadiu

que as Xuntas crean unha cultura: “En lugar de crear unha cultura de enfrontamento, analízanse todas as propostas, quen ten seis votos e quen catro, e entre todas e todos vemos cal é a máis interesante. Nun momento dado, o propoñente pode retirarse á vista do panorama, ou noutro caso coincidirá con dous proxectos... É unha cultura para avanzar entre todos”. Así, di que o máis difícil é chegar a unha votación: “Nas asembleas eu non coñezo que chegue nunca á votación, as decisións tómanse con consenso. Pero iso é así nas asembleas, nos plenos municipais... É moi importante”. O

Concello de Zerain non está formado por partidos políticos, senón por listas populares. E isto tamén inflúe nesa cultura de avanzar entre todos. Na Asemblea Popular decídense cales van ser no Concello: “A lei di que o concello de aquí ten cinco membros, pero o noso civismo di que haberá sete representantes nos plenos: o cinco elixidos por lei, pero tamén o presidente da asociación cultural (representante da dinámica cultural) e o presidente da Fundación Zerain Dezagun (representante da dinámica socioeconómica). Este sete teñen o mesmo dereito a participar e as decisións tómanse entre todos”.

Paisaxe cultural

O proxecto de Zerain céntrase no concepto de “paisaxe cultural”. Así nolo explica Errekondo: “A natureza convértese en paisaxe cando o ser humano cambia. En Euskal Herria non temos unha natureza orixinaria, que o ser humano non chegue nunca, que non reciba a nosa influencia. A nosa base é a paisaxe que os vascos transformamos cunha cultura milenaria. Ese é a paisaxe. Si a esta paisaxe engadímoslle unha cultura, é a paisaxe cultural o que fai unha comunidade pensando nestas actividades. E nós actuamos desde a perspectiva do auzolan, estamos a crear unha cultura especial. Para nós o centro é a natureza, no segundo círculo está a paisaxe (a natureza que nos inflúe), no terceiro círculo a paisaxe cultural (a nosa cultura), e ao redor dese eixo creamos todo nós: vida comunitaria, calidade de vida, economía...

As tres patas do proxecto

Zerain conta con tres estruturas para cada pata: O Concello traballa a calidade de vida, a asociación cultural Oa dinamiza a comunidade e a Fundación Zerain Dezagun traballa o futuro económico. Vexamos individualmente:

1.-Calidade de vida. A formulación é que os zeraindarras non teñan un nivel de vida inferior por vivir alí. “Por exemplo, por que ten que ser peor a conexión a Internet que a que vive na rúa de Donostia? Ou por que hai máis problemas para ter un bo transporte público? Hai que pór os medios para lograr a igualdade”, advertiu Errekondo. Para garantir a calidade de vida, Zerain conta cuns servizos e infraestruturas de base ricas en comparación co resto dos pobos pequenos (ver cadro de servizos). Nestes momentos está a realizarse un importante investimento no saneamento das augas sucias, “e iso é un gran buraco económico para un pequeno pobo, pero moi importante na

paisaxe”. 2.-Fortalecemento comunitario. A asociación cultural encárgase dos cursos, da educación regrada, da educación externa... Tamén publica revístaa municipal XaguArtean e o seu anuario. Outra liña importante é a recuperación do patrimonio: realizouse un mapa toponímico e ofrécense unidades didácticas para tratar diversos temas da zona (minas, serrería, pastoreo, caserío...) cos nenos que veñen de visita. Tamén terán preparada unha atractiva oferta para este inverno: a rede de percorridos de todo o pobo, coa paisaxe como base. Un percorrido levaranos aos arredores do caserío (para coñecer as hortas, os campos e os traballos que o rodean), outro aos terreos de pastoreo (para coñecer os pastos da parte baixa do inverno e os da montaña de verán), outro ás minas, outro a Aizkorri Aratz Parkea Naturala... Cada percorrido estará unido á súa vexetación e paisaxe, formando unha rede entre todos eles. O patrimonio é a clave para Zerain, xa que nel descansa a terceira pata:

3.-O futuro económico. A Fundación Zerain Dezagun nace en 1997 e desde entón crearon 34 postos de traballo baseados no patrimonio nun sentido amplo: o patrimonio natural, o patrimonio cultural (arquitectónico, arqueolóxico, inmaterial) e o sector primario que os zeraindarras consideran patrimonio. “A clave é ser empresas pequenas e locais e relacionadas co patrimonio: turismo, visitas, pedagoxía e didáctica...” A mina de Aizpea está declarada Conxunto Monumental o que permite realizar proxectos de restauración e o seu posterior posta en valor. En 1993 abriuse o Museo da Vila e en 2008 abriuse o Aradiario da Mina. Prepáranse visitas para grupos, para coñecer o mel, o caserío, a quesería, a mina, a serrería... “Trátase de crear unha dinámica económica ao noso nivel. Con pequenos servizos: agroturismos, sidrerías, restaurantes, un alberguista... e con servizos turísticos. E nelas inclúese a venda de produtos de calidade de nosos caseríos. A clave é impulsar o sector primario vinculado ao turismo”. Por iso atoparás produtos locais na oficina de turismo e tamén na dirección de Internet www.zerain.com.

Cal é a medida axeitada para o pobo?

“A medida é e debe ser un tema de debate permanente”. Zerain tiña fai 100 anos 600 habitantes. “Pero, cal é a medida, eses 600? A sociedade actual non é a de entón, xa que en cada caserío vivían quince persoas. Iso significa que estamos a expor unha clase de urbanismo, unha economía, etc. É un debate que leva adiante a dinámica cotiá”. Infórmanos das intencións de futuro: “Temos claro que aínda podemos crecer e crecer suporía mellorar as infraestruturas e servizos básicos para a calidade de vida. Tendemos a crecer na medida axeitada e decidida”. A formulación é a construción de quince vivendas de protección oficial ou dalgún tipo de protección pública: “Para conectar aos mozos é imprescindible facer os de protección oficial, e iso é o que estamos a impulsar. Por suposto, quince vivendas nun pobo así son un cambio tremendo. En primeiro lugar atenderán as necesidades dos aldeáns, dos mozos da zona, e despois os futuros”.

O segredo para atraer financiamento

“Nós tentamos traer diñeiro de fóra, porque no pobo hai moi pouco diñeiro, o Concello é moi pequeno. Deputación, Goberno Vasco, Goberno de España, Europa, sector privado… Exploramos todas as fontes”. Para subvencionar,
preguntamos a Errekondo por que o proxecto de Zerain resúltalles atractivo ás administracións: “Ao principio á xente custoulle darse conta do que estabamos a facer, pero co paso dos anos ven claramente os resultados e o que se valora é o auzolan. O rendemento que se obtén de cada euro que vén a Zerain non se pode comparar co euro que vai a unha gran cidade. Se valoramos economicamente as horas de participación da xente, un euro convértese nunha pila de euros. No caso do patrimonio non só restaurámolo, valorámolo, ese patrimonio é xa un motor económico e entón faise dono da súa restauración e mantemento. E ao mesmo tempo creamos postos de traballo que crean unha nova dinámica na paisaxe... unha visión integral que supón un modelo para a administración”. E o modelo Zerain é: Na lista de proxectos e países ejemplarizantes que está a levar a cabo o Goberno de España a través do Ministerio de Agricultura, só incluíuse un proxecto de Vitoria-Gasteiz e o de Zerain.

“A entrega do ecosistema”

Suxerímoslle que o proxecto de Zerain correspóndese coas tendencias mundiais cara á sustentabilidade: “Cando eu vexo a todos eles síntome sempre identificado, pero creo que chegan tarde, nós estamos moito máis lonxe. Iso pasoume coa Axenda 21: parece que non se sabe que é Axenda 21, e en Zerain levan 40 anos facendo Axenda 21. Ou en Transition town, medir os teus recursos e sacarlles o mellor partido e ser o máis sostible posible... ou quilómetro 0 ou Slow food... son o que vimos e o que nos quedou atrás”. A feira de produtos ecolóxicos máis antiga de Gipuzkoa é a de Zerain, que se celebra desde hai dezaseis anos. “E cando empezamos a falar diso hai dezaseis anos, estabamos tolos”. A primeira oficina de turismo do interior de Gipuzkoa abriuse en Zerain; “preguntábannos si estabamos tolos. Pero estamos afeitos a iso”. Errekondo ama máis a práctica que o discurso: “A clave está na nosa definición de sustentabilidade e na forza cotiá que lle damos. E non o discurso, porque hoxe en día todos están a favor do ‘verde’, tamén Repsol ou Iberdrola. A nosa visión é moito máis avanzada”.

Xa non falan de sustentabilidade, senón de “a entrega do ecosistema”: “É un concepto máis avanzado que ninguén utiliza aquí. En cambio, se viaxamos a Suecia, Inglaterra, Holanda ou Canadá, os científicos levan anos mantendo esta definición e considérana como o seguinte paso da sustentabilidade”. Nas palabras “A entrega do ecosistema” Errekondo trouxo ao eúscaro o concepto de ecosystem services. Significa que todo o que temos déunolo o ecosistema, dánolo e ténnolo que dar. “Cando sexamos realmente conscientes diso, comezaremos a coidar o ecosistema de verdade. E mediremos moito mellor o que nos dá o ecosistema, sacarémoslle un mellor rendemento... O concepto “A entrega do ecosistema” relaciónase coa paisaxe cultural. Tamén coincide coa definición do paso ecolóxico, “é dicir, cada vasco consome dous e medio máis da parte de terra que lle corresponde. Por tanto, estamos a roubar outra Euskal Herria e media doutra parte, para poder vivir á maneira en que vivimos”. Volvemos cheos de todo,
de produtos locais na mochila, de vivencias de pertenza á paisaxe no golfo e de preguntas que suscitou o concepto de “a entrega do ecosistema”.