[Juan Garmendia Larrañaga de Eusko Ikaskuntza. Na conversación, viume un exemplar da colección Elkarlanean].

A obra foi realizada por José María Vélez de Mendizabal. Dediqueille o seguinte libro. En decembro sairá, si non hai erro. A cousa está tan confusa agora! Será unha colección de obras inéditas que realicei. Bo, un ou outro será o que xa publiquei, pero a maioría son os que nunca publiquei. A este libro seguiralle outro, as conclusións do traballo de arquivo. Sempre traballei nestes dous campos: por unha banda, no traballo ou a investigación no exterior; por outro, na Historia, na lenda. Ademais, ambas as áreas son facilmente compatibles. Moito non crerano así, pero é así. Si non fas as dúas cousas, corres o risco de quedarche coxo, e cando está sentado o solo non se coñece un, coñécese o galo cando empeza a andar!

Fixeches o teu primeiro traballo de etnografía sobre o tema da Esquerda.

Si e non. Na nosa casa, no obrador da Gran Vía de Tolosa, facíanse velas, palitos e demais. Facíaas o meu pai, o tío do meu pai tamén, e as dos seus antepasados. Eu non traballei niso e non sei si foi por sorte ou por desgraza. Non o fixo naquel traballo, pero vírao! Aos 13 anos leváronme ao colexio de Oronoz, aos maristas, e alí. Non me durou moito, porque era un colexio de disciplina moi dura. Bos profesores, pero unha disciplina dura. Marcharse despois dun ano! En casa facíase moita cera, de cor caramelo, e vendiámola a Navarra e a outros sitios. Velas, entre outras. Pero vin que viña perder o costume. Os sacerdotes cambiaron –dicían que a igrexa se manchaba–, a xente abandonou o costume… Os clientes diminuían. A década dos 50, aproximadamente. "A este paso isto vaise a esconder!", díxenme. Comecei a tomar notas sobre o asunto. Coñecín a Joxemiel Barandiaran en Santa Águeda.

En Lezetxiki de Arrasate…

Si. Para entón xa empezara a ler as obras de Barandiaran, xa sabía del. En Tolosa había un debuxante, vinte anos máis vello que eu, pero moi amigo meu: Manuel Ugarte Beraza. Tamén tivo que exiliarse, e pasou con Barandiaran no seu camiño. Coñecíaa, pois. O recentemente chegado do exilio dixo unha vez: “Queres coñecer a Barandiaran? Está a traballar en Lezetxiki!”. E así fomos os dous e recoñecino. Unha vez mostreille as notas que tomara sobre a negativa. E Joxemiel díxolle: “Tes que publicalos! É moi interesante”. E así saíron estas notas, en dous libros, Artesanía Vasca – Euskal esku-langintza, acompañada do prólogo de Barandiaran. De todos os xeitos, para entón xa publicara un traballo de historia, xunto co que era Federico Zabala. En 1967 fixéronnos a monografía de Tolosa e premiáronnola. O mérito era de Federico, máis que o meu, porque me quentou a traballar. Eramos grandes amigos. El veu dicirme que tiñamos que facer o traballo e presentarnos ao premio. "Pero se vai presentar a Sebastián Intxausti!", díxenlle. Boa escritora, Intxausti era de categoría, sacerdote. Con todo, Federico e eu seguimos adiante. Repartíronnos o traballo, completárono, presentárono e déronnos o premio. Veu Sebastián, felicitándome, dicíndome que querería facer o que nós fixemos, e onde podería publicar o seu traballo. E dirixinme a Antonio Labaien. Alí publicáronlle o seu traballo.

Fixemos dúas palabras e mencionaches a Joxemiel Barandiaran, Federico Zabala, Antonio Labaien…

Coñecín moita xente, traballei con moita xente, si. Antonio Labaien viña á nosa casa, ao obrador, onde en veintitantos anos celebrouse o faladoiro. Alí reuníase moita xente. Reuniámonos todos os días, excepto o domingo. Nun tres persoas, noutro doce, alí nós… Eu fun moi tertuliano. Desgraciadamente, xa non teño ningún. Hai faladoiros que non serven para o faladoiro e que manteñen a súa opinión custe o que custe. Neses casos o faladoiro rompe, interrómpese. Reuniámonos xente de todas as ideas. Por exemplo, José Luís Goikoetxea Usandizaga. Foi responsable de saúde das milicias vascas. Republicano, moi contrario aos nacionalistas. Era de Tolosa. Non alteraba con ninguén: viña á nosa casa, pola porta de atrás. Viña, deixaba escapar o seu discurso. Outro, o doutor Larramendi, moi nacionalista, que leva anos no cárcere… Xente de todo tipo. Só un vive dos que viñan todos os días: José Luís Castro, avogado. O seu pai foi gobernador de Bizkaia durante a República. Na República, os tolosarras foron tres gobernadores: De Navarra, Ramón Bandrés; de Gipuzkoa, Ramón Aldasoro; de Bizkaia, Luís Castro Casal, pai de José Luís Luís.

Que ten Tolosa para que tantos mandatarios nazan alí?

E cando estalou a guerra, o presidente do Euskadi Buru Batzar, Doroteo Ziaurriz, de Tolosa, foi nomeado presidente da Xunta. Médico. Mesmo cando os navarros entraron en Tolosa, o deputado xeral de Gipuzkoa, Fidel Azurza, era natural de Tolosa. A casualidade, digo. Hoxe en día, aí tes a outro tolosarra, Jonan Fernández. É moi valioso, un home de moito mérito, que se fixo a si mesmo. É Jonan Fernández Erdozia.

Mencionou a Federico Zabala, e…

O
pai de Federico foi o presidente da Deputación de Gipuzkoa, integrista. Un irmán de Federico, que vive en Madrid e está enfermo, foi embaixador de España en Polonia. Ninguén o saberá en Tolosa.

Federico Zabala dirixiuse á política, como outras persoas da túa contorna. Non lle tentaron nunca?

Poucos do meu ao redor acudiron á política. Por exemplo, Antonio Labaien. Pero na cultura era máis que na política. Foi alcalde de Tolosa cando comezou a guerra, e de aí coñeceralle a moita xente, pero na cultura era máis que iso. No exilio, Sara estaba a tocar o violín. Federico si acudiu á política. A min tamén me tentaron, pero non teño afección pola política, e menos tendo en conta a situación de aquí, todo dividido e enfadado enseguida. Si xúntanse dous, acabouse! Aínda que só haxa un, enfádase consigo mesmo. Non, non, non… Nafarroa Bai? Andan por alí, incapaces de arranxalos. Xa verás. Enfurecido! PNV? Créase a EM. E divide tamén a EM. O desastre! Dixen: “Nós non necesitamos aos de fóra. A nós gustaríanos enfadarnos!”. Son optimista de feito, pero en política non. E peor aínda no que se refire ao eúscaro.

O uso do eúscaro en Tolosa creceu e óuvense cousas así, na vosa época a tendencia a falar en castelán era grande aquí…

Todos os meus predecesores sabían eúscaro en Tolosa. Non son nada optimista. Eu creo que o problema máis difícil que temos é o eúscaro. O máis difícil. Son moi amante do eúscaro. Non me gusta a política. Eúscaro, si. Si perdemos o eúscaro, que? Hai xente que non sabe eúscaro e que estivo á cabeza do PNV. Onde vas ir con eles?

Viu vostede moitas obras a piques de desaparecer, hoxe perdidas. E si perdésese o eúscaro?

Perdeuse en moitos sitios! En Oronoz, en Lekaroz, en Irurita, en Elizondo… Noutros tempos todo era en eúscaro. Vaiche agora! Eu sigo andando, vou e os vellos si, falan en eúscaro, pero os mozos non. Perdérono. En Ultzama, todo era en eúscaro. Desfíxenme hai tres meses. Eu en eúscaro, pero os de alí non. Eu sempre empezo en eúscaro, é unha pena. O meu pai non me contestaba si falaba en castelán.

Si fixésemolo non só en casa, senón fóra de casa, teriamos que ouvir cálidos…

Si fixésemolo así, estaría ben. Si fixésemolo! Non é así?

En canto á etnografía, tiveches algunha vez un mestre, ou tiveches que facerche a ti mesmo?

Non hai
mestres, hai moita amizade con algúns amigos: don Joxemiel Barandiaran, don Manuel Lekuona… Tamén quería dicir iso: Manuel Lekuona está demasiado esquecido. Na miña opinión. Don Manuel Lekuona tiña unha gran intuición. Todos foron ver a Barandiaran, todos mirándoo! Os políticos non o saben. O que sabe non asume ningún cargo. Cal é o comportamento dos políticos? Chillida e punto. Bo, nos últimos tempos tamén se empezou a ter en conta a Oteiza… Collen dúas ou tres, enxálzanos e xa está.

Falaba de Manuel Lekuona…

Manuel tivo unha incidencia en Euskaltzaindia. Pero aquilo era máis que iso. Non sabemos levalo ao noso día. Tiven relación con moita xente, nada de mestres. Eu seguín o camiño de Barandiaran, e logo, o meu gran vínculo con Xullo Caro Baroja. Para min foi moi fácil contactar con el. Cando a revista RIEV comezou a funcionar na segunda etapa, foi nomeada Xefa da revista. Chamoume: “Juanito, ponche ti á beira de min como coordinador da revista. Tamén haberá unha comisión de redacción, pero nós non lles daremos conta!”. Así o fixemos durante trece anos, ata que morreu. Unha vez viño á nosa antiga casa, na rúa Maior de Tolosa, mirou os meus libros e notas e díxome: “Estes son traballos para facer un doutoramento!”. “Doutoramento? Son maior de 50 anos. Non necesito un doutoramento!”, díxenlle. Era o ano 1984. "É como levar un saco no pescozo, gardar os traballos aquí. É mellor que os recompiles e publíquelos. E servirá para que moitos idiotas deste país calen!”. Gustáballe moito esta palabra: estúpido. “Necesitas un director de tese aquí. Ofrézome. Non tes que traballar, xa o fixeches”. Así, nun ano licenciarase e no seguinte se doctorará. De entón é cando o traballo O léxico etnográfico vasco. Interpuxemos a Koldo Mitxelena… Jorge Oteiza era xenio, sen dúbida. Tamén Mitxelena tiña un toque de xenio!... Concedéronme un cum laude. Debo o doutoramento a Caro Baroja. Son doutor, non aproveito para nada, pero sempre lle vou a dar as grazas a Xullo. Barandiaran e Xullo foron os guías para min.

Si tes seguidores, creaches unha escola?

Non. Sempre fun moi independente no meu traballo. Non son de rabaño. O rabaño é triste, beee, beee! As ovellas nunca ven o sol, sempre mirando fixamente a cabeza. Supoñamos, Etniker. Fan moi bo traballo, pero eu non son de Etniker, porque son solitario. Veume Barandiaran cando naceu Etniker. Custoume moito, pero dixen que non: “Non sirvo para iso. Coñézome a min mesmo. Hai moitas cousas que facer o grupo, moitas cousas!, pero eu non o home do grupo. Hai moitas outras cousas que facer individualmente”. Deu unha palmada nas costas e dixo: “Segue, segue o teu camiño”. Non formei parte do grupo.

Traballar en solitario ten as súas tarefas…

Si, pero tamén ten vantaxe: fas o que queiras. Un pode vir a: “Gustaríanos que considerases en que foi a alimentación en Tolosa”. Pregunteille: “Non, non, estou a facer o mesmo”. Obedecerme, non. Fixen o que me gusta cando quixen. E acabouse. Escribín dez volumes enteiros desta maneira.