Viaxar, que fácil para algúns e que difícil para a maioría!

Cando viaxas, dásche conta do fácil que é ir aos teus amigos e do difícil que é que os teus amigos veñan a ti. Dásche conta do rápido que está Europa. Hai pouco, cando viviamos en Istambul cos amigos europeos tiñamos moi fácil ir a Grecia para pasar o fin de semana, pero para os amigos turcos era unha dor de cabeza tremendo conseguir un visado para dous días. Por outra banda, a falta dun traballo fixo facilitoume moito viaxar, en calquera momento, cunha pequena maleta disposta e en condicións de ir a calquera parte. O máis difícil é partir e liberarnos dos compromisos que nos vinculan.

Atraeuche primeiro América Latina e logo Europa do Leste. Como se foi completando o mapa do teu corazón?

Sempre estiven moi relacionado coas linguas pequenas, ser euskaldun, e ser euskaldun en Bilbao influíume niso. Vivo en eúscaro en Bilbao, pero sei que vivo dentro dunha anormalidad: teño eúscaro para a miña contorna próxima e para as miñas cousas afectivas, pero no cotián teño que cambiar de idioma unha e outra vez. Tiven conciencia da lingua desde pequeno, e sempre tiven sensibilidade e simpatía cara a quen viven nunha situación similar. En 1988 ou 89, cando eu tiña 10 ou 11 anos, Argia sacou o mapa das linguas europeas. No mapa, cada idioma tiña unha cor, e preguntábame que podería ser detrás de cada cor. Cada cor pertence a un lugar e nese lugar hai xente, pensaba. Que xente é? Como vive? Que teñen de diferente as persoas que están detrás da cor lateral? Para viaxar, utilicei tanto mapas e atlas como libros, e mapas de idiomas como mapas políticos. Todos os que temos unha lingua minorizada temos experiencias similares en Europa e Oriente Medio: que é a nosa lingua? É o idioma de casa? Serve para o exterior? É algo relacionado co mundo antigo? Serve para o mundo moderno? Este tipo de discursos escóitase aquí e alá, nalgúns lugares veñen de xeracións anteriores, e noutros moitos son preocupacións presentes e presentes.

Cambiou a súa forma de viaxar cos anos?

Si, moito. Viaxar converteuse nunha necesidade para moita xente. Parece que para ser alguén, ademais da nosa hipoteca e o noso traballo, estamos obrigados a ter o currículo das nosas viaxes, e esa necesidade de viaxar ten un punto consumista. Eu sempre quixen coñecer algúns sitios, pero antes, ir alí e ter unha sensación de fracaso. Chegaba ao sitio e pensaba: este era, pois, o sitio onde sucedera... e? Agora a base das viaxes é a xente: facer amigos, atopar xente e estar con eles, chegar á xeografía a través das persoas. Agora, viaxar é, sobre todo, a procura das persoas e volver, volver, volver unha e outra vez ao mapa do corazón, sobre todo ao Kurdistán.

En que che afecta ser vasco á hora de viaxar?

Cando un vaise fóra, a primeira pregunta adoita ser “de onde es?”, e ser español, francés ou australiano é normal, pero ser vasco non. Dicir “son vasco” marca a distancia. En Alemaña preguntábanme a miúdo: “É vostede euskaldun, pois nacionalista, non?”. Si dis que es español ninguén pensa directamente que es nacionalista. Cando vivín en Istambul tiven bastantes amigos españois, e dásche conta do cómodo que é ser español: tranquilo, sen ter que preguntarche quen es, sen problemas de identidade... Ten que ser amable: es un gran grupo, es normal, a xente sabe a que grupo pertences, es identificable, non es sospeitoso. E os vascos sempre temos que “perdoar, pero eu non son do voso grupo”, “o meu equipo é outro máis pequeno”. Da mesma maneira, en moitos lugares resulta unha simpatía especial, que che interese dicir que es euskaldun. En moitos sitios onde eu estiven, a presenza vasca ten un plus, e abriume moitas portas.

Ademais de buscar e contar noticias, o free-lance ten que vendelas. En que afecto a necesidade de vender ao xornalista?

Cun
amplo sector de prensa escrita en eúscaro non teño problemas para contar as historias que quería contar. Hai máis dificultades na televisión e nos medios audiovisuais. Para traballar no audiovisual tes que traballar con outra perspectiva: nese caso, as historias son imaxes, e hai historias importantes que non teñen unha imaxe espectacular. Outras veces estás a gravar unha historia moi dura, e o audiovisual contáxiache ese punto de frivolidade. Por exemplo, pensas: “Podo gravar as pernas a este desprovisto de pernas?”. E séntesche mal. Discho a ti mesmo, vaiche a escoitar a historia e basta. Esta obrigación de vender pode levarlle a frivolizar ou a mirar o tema doutra maneira.

Coñeciches os pobos da guerra e da posguerra. En Euskal Herria mencionouse en numerosas ocasións o silencio da posguerra. Atopou ese silencio noutros países?

Segundo o lugar. En Kósovo, por exemplo, son os gañadores, conseguiron a independencia, están fortes e con ganas de contalo. En Irán, con todo, vin moito medo. Sucedeume que non poida entrevistar a unha nai que ten condenado á morte ao seu fillo a pesar de saber que o diálogo podía contribuír á campaña en favor do seu fillo. Medo. Neses casos, como xornalista, estás a asumir un alto compromiso e non sabes si serás capaz de cumprilo. Si a nai cóntalle a historia do seu fillo, responderaslle na medida en que el espéreo, como el necesítao? Tamén podes implicar á túa nai, comprometerche, arriscar... Pola súa banda, Chechenia é un pobo que perdeu a guerra e atopeime cunha esquizofrenia completa. Estiven cunha persoa que foi raptada e torturada varias veces, e dicíame que si se atrevese a tomar as armas iríase ao monte no momento... e dous minutos máis tarde dicíame, “jo, pero o noso presidente deixou a cidade moi bonita”. Vin a xente asustada, co control e o equilibrio completamente perdidos.

A Harkaitz Cano ouvinlle dicir unha vez que o poeta ten o interior dividido ante a desgraza, por unha banda que sente pena, pero por outro que pensa “que bo poema”. Ocórrelle algo parecido ao informante?

Si, ademais, ser free-lance lévache a unhas relacións moi estreitas coa xente, empatizas moito coa xente e nalgúns momentos sentes case militante, e logo hai que tomar distancia. E pode suceder o contrario, pensar que ben pódese vender o que alguén che está contando, ou empezar a pensar nas imaxes cando estás a gravar, que espectaculares son, que ben van quedar... e séntesche mal, alguén che está explicando a súa historia e os seus sentimentos e ti pensas na forma que terá esa reportaxe. Trátase de saber centrarse.
Como compaxina a política fría coas historias humanas?A
min gústame a política seca e crúa, leo a política de cifras e gústame, pero hai que recoñecelo, e as últimas tendencias van por aí, hai que dar as cousas o máis humanamente posible, explicando quen está detrás desas cifras. Con todo, ten un punto de risco: fribolizar e utilizar as historias persoais como pretexto para explicar unha situación global. Hai que atopar o medio camiño.

Non te amolas da pouca repercusión que teñen algunhas historias, por graves que sexan?

O
problema é que prevalecen na yuxtaposición das noticias, xa que sempre hai tres ou catro noticias internacionais que tapan todas as demais. Nada máis ten sitio e fai dano. En maio, Irán aforcou a catro kurdos e nesas datas estaba a discutirse entre Brasil e Turquía se se lle imporía unha condena por enriquecer uranio en varias das súas provincias. Acababan de colgar a catro kurdos, pero a ningún importáballe. Este tipo de xente moléstache con este oficio pero, afortunadamente, en Euskal Herria temos un lugar onde contar esas historias.

Recibiches momentos duros e momentos de alegría con palabras e imaxes. Cales son as fotos que nunca se che borrarán da cabeza?

Cando fun por segunda vez a Kósovo, era decembro e había un rumor de independencia, pero non foi así. En febreiro volveron dicir que viña, e eu sabía que quería coñecer o día da independencia dun pobo. Desde o momento en que chegamos, entrabamos no hotel e viamos os sorrisos da xente, a alegría da xente, era coma se estivesen bébedos, borrachos de alegría... Todo o fin de semana foi moi especial, pero, sobre todo, o momento no que se proclamou a independencia: o domingo, ás 15:00 da tarde, facía un frío terrible, a festa era impresionante en toda a cidade, e a maioría dos xornalistas estabamos reunidos no mesmo sitio, abrazándonos, chorando... Visto desde fóra, a festa podía ter un punto de frivolidade, quizá se parecese a unha celebración de fútbol, pero aí detrás había moito sufrimento, moitas ilusións e un soño ao final. Nunca esquecerei o que sentín ao ver a un pobo que sufriu tanto conseguir o seu soño. Ese foi o momento máis satisfactorio. Por suposto, tamén vin adversarios, historias moi duras, familiares de desaparecidos, nenos da guerra, familias que se separaban no aeroporto sen saber até cando...

Coñeciches a tantos policías e forzas de seguridade como países. Vixiantes de límites e límites. Tivo algún problema nese sentido?

A
peor situación vivina en Chechenia, e logo decateime de que foi moito máis grave. Cando estaba en Ingushetia detivéronme dúas veces e, ademais, no checkpoint puxéronme un policía que sabía español. Sentín mal e decidín que era o momento de irme. Cando estaba en casa, escribiume Unai Aranzadi, un free-lance que agora vive en Suecia, e díxome que eu fun á mesma asociación de desaparecidos en Ingushetia e que un mozo de alí contoulle, dous meses despois da miña marcha, que o home que me traduciu foi detido. Que lle secuestraron durante dous meses, que lle habían torturado profundamente, que lle ensinaban as súas fotos e dicíanlle que eu era axente americano. Despois diso, este ano cando me fun a Abkhacia pasoume algo parecido. Hai tempo que traballei co Goberno de Abjasia e teño relacións bastante boas, pero cheguei e despois de estar nunha asociación de alí preguntáronme: “Ouve, que preguntas fixécheslles?”. Díxenlles que lles fixo preguntas normais, pero, a pesar de que me coñecían os do goberno, pedíronme que lle mandasen algo para demostrar que era xornalista na asociación. Suponse que son un axente americano. E dixen, isto non é casualidade: O que os torturadores chechenos dixéronlle ao meu tradutor, o mesmo que o rumor da miña vinda a Abkhacia. Casualidade? Non é posible, está claro que a FSB, a antiga KGB, quixo amplialo.

Volveu vostede a falar co home do que foi tradutor?

Con el non directamente, ten medo, non quere falar, pero estamos a tentalo a través dos intermediarios. Aplicáronlle electrodos e unha vez no hospital, tivo que ser operado. Agora está moi asustada. Era un home moi modesto, nunca tradutor, coñecino por un amigo seu, un profesor de inglés en paro, e eu, que coñezo moi pouco do ruso, propúxenlle traballar xuntos un par de días. Recibiuna con alegría. Pero ás veces aprendes o perigosas que son estas relacións. O home, pola súa banda, atópase cun medo a ver si consegue sacalo de alí.

Ensinádesnos conflitos, guerras, inxustizas... pero non estamos anestesiados?

Si, sente esa frustración. Con todo, o primeiro que fago é autocrítica, porque si hai quen conseguen que a xente se mova. Hai grupos que traballan continuamente e, nalgúns casos, conseguen concienciar, achegar. En Euskal Herria, por exemplo, hai moita simpatía por Palestina, polo Sahara, por Latinoamérica, por Nicaragua e por Cuba... Eu, en cambio, deixei unha parte do corazón no Kurdistán, iso é o que me pillou, pero é verdade que con esta causa non conseguimos chegar á xente, aínda que sexa o pobo máis próximo como pobo cunha lingua minorizada.

Tocouche a miúdo comparar a situación política do Kurdistán coa do País Vasco?

Si, cando estaba en Istambul, por exemplo, cando se ilegalizó o DPP kurdo, falei do caso Batasuna con algúns dos televisivos de NTV. NTV é a rama turca dunha televisión americana e o caso do DPP compárase co da Unión. O viceprimeiro ministro turco tamén ameazou aos do DPP tres ou catro días antes da súa ilegalización: “Atención ao que dixo Estrasburgo sobre o caso Batasuna”, e o rótulo tamén o puxeron: “É o DPP Batasuna?”. A comparación é unha constante, pero máis interesante que a comparación é facer de ponte, ensinar as cousas de aquí cando veñen os kurdos e coñecelas e dalas a coñecer. Non todo é comparable. Unha vez que estiven co avogado de Abdulá Ocalan, preguntoume que idea tiña de Euskal Herria, e contesteille que creo que os vascos necesitamos un estado propio para seguir como país. -Ben, ben-dixo, e marchouse. Ao cinco minutos volveu dicindo que tiñamos que abandonar a idea da independencia. Hoxe os kurdos descartaron oficialmente a idea de Estado propio, a pesar de que penso que oficialmente a maioría da xente querería un Estado kurdo. Pero non todo se pode mirar desde o propio prisma, no fondo, as comparacións, por exemplo, si respéctase a vontade popular, e iso é precisamente o que non sucede no Kurdistán e en Euskal Herria. Non se trata de cal sexa o status de cada pobo, senón de si respéctase a palabra da cidadanía ou non.

Si neste momento tiveses que facer unha crónica da situación política de Euskal Herria a un estranxeiro?

Diríalle que o noso pobo está nun momento moi interesante: creo que estamos ao final dunha fase. Desde o sector independentista hai unha aposta, creo que o camiño de ETA está no final, e iso esgota un camiño para conseguir o proxecto que ten Euskal Herria desde hai tempo, que vai pechar un camiño. Creo que a maioría da xente independentista ve que, a pesar da opresión e a negación de España, a vía das armas esgotouse, é prexudicial para Euskal Herria e, pola contra, dá a España unha gran escusa para profundar na nosa negación, división e represión. Creo que xa vén unha verdadeira fronte independentista que vai pór en xaque a España. Terán que responder á pregunta: que es primeiro, español ou demócrata?

Do xornalismo internacional a Hamaika Telebista. Que clase de enterramento?

Estou moi agradecido por este traballo. Cheguei a un proxecto que estaba en marcha, de momento é modesto e pequeno, pero creo que vai ser unha televisión en eúscaro cun gran futuro. Trátase dun proxecto moi ben pensado, que aínda que xurdido das televisións locais tamén ten vocación nacional. Os nosos retos son despregar ao máximo e conseguir a referencialidad. Temos algúns referentes no mundo do eúscaro e da prensa escrita en eúscaro, e tamén na televisión temos que conseguir esa referencia. HAMAIKA TELEBISTA dará voz a todas as persoas que traballan en eúscaro e tratará de ser o máis próxima posible á situación actual.