A chegada de José Saramago a Bilbao da historia do sitio de Lisboa foi o resultado final de moitas casualidades. Foi moita xente a que axudou, en parte ou en parte, a moita xente nese encadenamiento de casualidades. Moita xente e moi diferente: en primeiro lugar, o cónsul portugués do Consulado de Bilbao, Pedro Antunes; en segundo lugar, Fran Lasuen, Edorta Jiménez. Naquela ocasión, Lurdes Auzmendi era presidenta de EIZIE, a secretaria da mesma institución, Arantzazu Royo. Eu mesmo, con Pilar, Teresa e Chema do Río, coñecinos un ano antes grazas ao meu amigo Vidal Hurtado.

Grazas a este encadenamiento de moitas marabillosas casualidades, confirmouse que José Saramago viría a Bilbao a presentar a súa tradución. Que contento e que nerviosismo! Mentres estabamos a subir e baixando para telo todo listo, a falta dun mes, de súpeto a mala noticia de EIZIE: non, Saramago non viría en outubro a presentar a historia do sitio de Lisboa, como criamos; non, interpúxose unha man negra e descoñecida –é unha maneira de dicir “descoñecida”–, e o premio daquela man negra acababa de desbaratar os nosos esforzos; en novembro ía dar o premio do ano. A man negra debeu de soñar cunha magnífica foto: o presidente-candidato á recompensa. Escribín un fax a Pilar do Río. Respondeume:“Obviamente, si pódese facer posible as axendas e horarios, non podía pasar nada porque José asistise á entrega de premios, pero como hai que optar, José lévalle a Bilbao acto cultural, como é a presentación dun libro, e con quen debe estar é co seu tradutor, co seu editor e coa asociación que promove as traducións ao eúscaro”. Até entón non soubera, e aínda non o souben desde entón, neste mundo literario bastante repugnante, que é ter da man trinta e catro veces.

Debo de estar obrigado a iso. Creo, ademais, que a anécdota ilustra suficientemente un aspecto da grandeza de Saramago, esta disposición a non deixar ás xentes vulgares e humildes.Unha vez superada

esa barreira, despois tivemos que superar outro obstáculo: o protocolo. Como facer co alcalde de Bilbao. O alcalde de Bilbao viría a Sondika a recibilo. Conforme. Non, non volvería. sentaría á mesa, en Bidebarrieta, xunto a Saramago. Por nós, ben. Pero non, non sentaría á mesa, senón que a recibiría no Concello. Que o collese. O problema era que cada vez que o alcalde cambiaba de opinión, había que cambiar todo o programa. Finalmente, cun aurresku protocolario, decidiuse a conta, na porta de Bidebarrieta. Non lembro que o alcalde se atrevese a volver os seus bigotes cara a min para darme a man. No 91, outro alcalde de Bilbao deume un apertón de mans, tras a entrega do premio Aresti, e non quixo soltarme a man. Impaciente, fixen ademán de volver ao meu sitio, e o outro, cunha voz que me perseguía o bigote, continuou co seu sorriso, con todo: “a foto, a fotoooo...”. Esta incomprensión dos

bigotes dos alcaldes defíneme, capacítame, até converterme nunha metáfora da propia vida. Non só me estreitou a man, senón que Saramago abrazoume. De Sondika a Bilbao fixémolo na parte traseira do mesmo taxi. Subiamos por Enekuri en silencio. Eu non tiña intención de dicir nada, por moitas razóns, e o respecto non era o menor. Pasarían dous ou tres minutos, e Saramago, co sorriso dun neno traveso, falando a rastro coa voz da vocal, coa maneira de convertela nun son da mesma pasta: “Sabes que tes a Pilar do Río moi enfadada?”. Rin, fixémolo. Ben, foron moi ben as cinco horas que pasou en Bilbao.

Logo volvina a ver dúas veces. O último en Guadalaxara (México), en 2004, na inauguración do Centro de Estudos de Literatura Latinoamericana Xullo Cortazar. Outro gran amigo e eu estivemos alí, chegamos un día a casa de Saramago. Foi Pilar do Río quen fixo a mediación, como sempre, con total espontaneidade, con esa forma natural de facer sentir á xente en casa, sexa como sexa o que está ante nós ou sexa un presidente. Estaban con Belisario Betancur e a súa muller. Bicamos á muller de Belisario, ao meu amigo e a min. Creo que xa riría bastante daquel tradutor estrafalario e terco vasco ao que Saramago presentábaselle no lugar menos esperado.

Ninguén estaría totalmente de acordo coas opinións e as posicións de Saramago. Pero ninguén pode acusarlle de non dar a cara nin de esconderse. E ninguén pode inventar sempre o mundo na súa amplitude, cando se toma por escenario. É o último exemplo da paradigma do escritor doutra época, o do escritor moderno, si quérese dicir. Segundo esta paradigma, o escritor é crítico co poder, pero sen superar os límites do sistema. Existen decenas de exemplos de como superar ou superar esta aparente ou verdadeira contradición.

Por outra banda, aí está a súa obra, a disposición de quen queira, por suposto. Si tivese que destacar algo hoxe, sería que foi un home moi elegante.