Asusteime. Recibín o boletín do club Zazpiak Bat de Reno e os nomes de media ducia de mortos alí!

É certo, sobre todo nos últimos tempos. Así pasou en Reno, canto morreron neste seis meses! Todos da mesma idade! E hai meses, seguro, tamén entre os que non pertencen ao club vasco. O vello vasco, a primeira xeración, está a desaparecer, malévolamente. No meu propio país, Buffalo (Wyoming), quedan cinco ou seis. refírome á primeira xeración. Todos os demais fóronse. En Buffalo, os vascos existían nunha época. Non eran milleiros, non, pero supoño que uns douscentos. Non o sei con certeza, pero se había máis que agora, si.

Entre as vítimas mortais atopábase o cura dos vascos de Estados Unidos. O cura vasco foise de aquí para sempre.

O ano pasado morreu Martxel Tillous, o noso cura. De todos os xeitos, hai tempo que sabiamos que o cura vasco acabaría en América. Sabiamos que o pai Martxel volvería ao País Vasco ou, como el prefería, iría a África, xa que xa estivera alí antes. Por suposto, non sabiamos que Martxel estaba enfermo, non sabiamos que ía morrer axiña que, pero sabiamos que o cura vasco íase a esconder de aquí hai dez anos. Con motivo da Aste Nagusia de Reno en 1999, celebramos unha homenaxe especial aos sacerdotes vascos aquí presentes, porque viamos entón que a súa presenza ía terminar en EEUU. Por tanto, non foi unha sorpresa para o Athletic.

En Buffalo, como vostede dixo, duran cinco ou seis pasos.

Os que eu coñezo. Reúnense todas as semanas, comen xuntos e fan música. Cada vez son menos. Canto o sinto, moita pena! Os mozos fan o que poden. Como en todas partes. En Buffalo non se organizan moitos eventos, quero dicir que non hai moitas festas ao longo do ano, pero cando organizan a reunión de NABO, cando todos os clubs vascos de EEUU reúnense no mesmo Buffalo, reúnense todos. Hai dous anos viuse na reunión de NABO, cun traballo moi bo, unha festa moi bonita. En Buffalo, ademais, teñen detrás á poboación para axudala, xa que a xente vive alí do turismo, e por ese lado tamén teñen apoio. Buffalo é un caso moi especial: poucos vascos, pero poden organizar unha bonita festa.
“Bonita festa” di. Como se pode facer unha bonita festa vasca aquí, en EEUU?
O importante é que a xente se reúna. Deus meu, isto é! Vémonos e contámonos cousas, nos reinventamos vellos contos, non é nada máis. Buffalo é un bonito exemplo diso. Alí foron pastores vascos, pero marcháronse enseguida, a California e a Nevada. O inverno é duro en Wyoming, moi frío, vento, neve… Buffalo está ao pé das montañas, e pronto os pastores escapáronse de alí. A festa, en cambio, é unha escusa para volver alí, para vernos, porque pola contra non se coñecen nada o un do outro…

Vostede é o seu sucesor dos pastores que foron.

No mesmo Buffalo. O seu pai, natural de Arnegi, chamábase Camiño e a súa nai era de Buffalo, Urrizaga, aínda que tamén era de familia de Arnega. O pobo non é moi grande, Arnegi, pero de alí, e de cerca, chegaron a América varias persoas. Foi Jean Ezponda, de Bankarra, quen veu primeiro a Buffalo. Primeiro estivo en California uns anos e logo volveu a Euskal Herria. Logo volveu a América co seu irmán John, entón Buffalo. Coñeceron a Patrick Healy, un home cunha gran compañía de ovellas. necesitaba pastores, e para levalos había moita xente, e nesta operación traballaran os noiros. Aos poucos os vascos foron facéndose arrastrar até alí. Creo que se trata dun asunto próximo a 1900. Despois, a inmigración dos vascos fixo o seu camiño. Nun ano determinado, vascos de trinta e oito familias traballaban en Buffalo e arredores, todos vindos daquel recuncho de Euskal Herria, Arnegi, Garazi, Banka, Aldude, Baigorri…

Impartes o eúscaro, de forma sinxela, aprendendo en casa de pequeno?

Nada de iso! O inglés era o idioma da nosa casa. Bo, debía todo. A nai falaba euskera ao seu pai, pero o pai falaba inglés á súa nai. Eu son o máis novo do sete irmáns. As nosas irmás maiores sabían eúscaro. Amatxi tamén estaba en casa, pero falaba inglés connosco. E despois, despois de anos, dicíanos: “Para que non sabes eúscaro? Por que non aprendiches?”. Ela non nos ensinaba, non nos falaba euskera, e logo non o faciamos. Iso pasou aquí. A miña nai non sabía inglés antes de ir á escola. Cando naceu a irmá maior, en 1949, había na zona nenos que falaban euskera, fillos de vascos en Buffalo. Pero cando foron á escola non tiñan a oportunidade de practicar, e creo que tamén tiñan un pouco de vergoña, e pasaron ao inglés. Eu non aprendín euskera en casa. Cando era pequeno, unha vintena de persoas reuníanse na nosa casa para ir ao mus. Entre eles sempre falaban en eúscaro. Tamén tiñamos un programa de radio en Buffalo, que daban todos os domingos, en eúscaro, pero a nós non nolo ensinaron. Logo estudei.

Cando, como?

En
1983 fun ao País Vasco co programa USAC, Consorcio para a Realización de Estudos Universitarios no Estranxeiro. Era o primeiro equipo de USAC. Fomos unha irmá e eu. Comezamos en Hondarribia, realizando un curso intensivo de eúscaro. Pola mañá, catro horas, creo que coa xente de AEK. Pola tarde, outras catro horas máis, en compañía de alan King. Os profesores da mañá non sabían inglés. Pola tarde, Alan explicábanos a gramática. Á marxe diso, viviamos cunha familia e todos os fins de semana iamos visitar a casa da familia de Arnegi ou a ver algún recuncho.

Gardaches o ton renegado.

Eu creo que todo se complica! Ja, ja, ja… Cando respiramos, empecei a facer o dicionario. En Donostia-San Sebastián dicíase as cousas dunha maneira, pero despois de ir a Arnegi: “Non, non o dicimos”, e colle o bolígrafo e as palabras que escribiamos na forma que se dicía en Arnegi.

O ambiente vasco de Buffalo sempre che acompañou.

Si, a pesar de non ter un club vasco de arte en 1982. Con todo, sempre celebrabamos o día de Santa María e outras festas. Sempre había algo, aínda que non fose un club.

É necesario asociar o club á identidade vasca?

O club de Buffalo foi creado pola nosa irmá Mary. Viviu de pequeno no ambiente vasco do lugar. Logo foise a California e alí viu festas, picnics e eventos de Bakersfield, Chinés, San Francisco, e cando volveu a Buffalo viu que o ambiente se reduciu: non había máis festas da montaña, nin músicos… Non era misa, potluck [comida popular]. Todos levan algo para comer para compartir cos demais e máis nada que a musa. Os mozos non tiñan nada que facer e a festa facíase cada vez máis pequena. A xente non tiña ningún interese. Entón, a celebración do club ofreceu outras opcións: music camp [colonias], campionatos de mus, reunións variadas…

Ano no que o fixeches no País Vasco en 1983. E despois?

Máis estudos. O ano que fixen en Donostia vin que a maioría das miñas kusis non sabían euskera, e decidín aprender francés. Estudei francés en dúas etapas diferentes de Pau, e tamén aprendín eúscaro con Txomin Peillet. Despois, tamén fun profesor de inglés na ikastola Lauro de Loiu. Pasei por alí uns anos, até 1991. Ese ano morreu Mary, irmá, e volvín a Buffalo. Estiven en casa axudando á miña nai, pero no pobo non vía ningunha solución. Para entón xa tiña unha irmá en Reno, e aquí dirixín os meus pasos en 1997. Conseguín graduarme e desde entón traballo no Centro de Estudos Vascos.

En 1999 celebrouse unha gran reunión de NABO en Reno. Acababa de chegar de Buffalo, onde era presidente do Club Zazpiak Bat.

Si. Precisamente en 1998, a primeira experiencia que tiven co club de aquí non foi fácil. Decidíanse a pechar o club ou seguilo. Non tiñan bastantes amigos como para ocupar a dirección. Ninguén quería tomar cargos: nin presidente, nin secretario, nin tesoureiro, nin vocal… Pregunteime a min mesmo, e ao mesmo tempo aos presentes: "É posible que isto ocorra en Reno? Tedes un Centro de Estudos Vascos, sodes unha chea de euskaldunes e non podedes manter o club?”. Mentres tanto, Rob Yturbide tomou a palabra e dixo: “Bo, estou disposto a seguir no cargo de presidente, si teño a alguén ao meu lado, a axudarme a traballar”. Eu fora secretario do club de Buffalo e díxenlle que estaba disposto a axudarme. Díxenlle que nin sequera coñecía o ambiente dos vascos de aquí. Pero encargueime da secretaría. E un ano despois, en 1999, fun presidente do club de Reno! Ja, ja, ja…

Vostede cumpriu entón dous anos de “mandato”.

Sorprendeume ver que viñan a Reno e que estaban a piques de pechar o club. En Buffalo, representaba a NABO e sabía que a organización ía facer en Reno a convención de verán. E en Reno estaban dispostos a negalo! “Pero como é posible? Veño de Buffalo, un pequeno pobo, onde organizamos tres veces a convención de NABO. Teño ideas. Si gústanvos, avanzaremos”. E empecei a traballar cun grupo. Foi moi duro, moito traballo, e logo críticas.

Despois de facer o traballo negro.

Pedíronme que dimitise! Ao parecer, por actuar como ditador, porque non dei a ninguén a oportunidade de decidir nada. E así.

Estaban dispostos a abandonar o club. Traballastes e despois fixestes unha crítica seria.

Así foi. De todos os xeitos, o club de Reno é especial… Agora volvo ser presidente, pero díxenlles claramente: “Non pasará como a vez anterior. Márchome doutra maneira. Teño outras tarefas, non estou disposto a perder o tempo!”. Temos ánimo e forza para avanzar, pero é duro. Por exemplo, en 1999 asumín a responsabilidade do grupo de danzas do club. Velaquí o seu director. Quero dicir, teño un grupo de danzas e un club. Pero os dous non sempre se xuntan: si é unha festa ou un acto, a xente do club está nun lado e os dantzaris no outro, non se mesturan! Nos bailaríns hai mozos autóctonos que viñeron doutros pobos cos seus pais. E para quen chega do exterior é moi difícil entrar na comunidade de Reno.

Reno era sempre Reno.

Si. Ese é o meu punto de vista. Só levo trece anos en Reno, quizá o sexa tamén. Non o sei. Pero lembro que foi o primeiro potluck, nunha delas os biscaíños, os navarros na outra, non se mesturaban.

Aínda que estivesen xuntos máis de once anos en obras de construción!

Así é. Eses socarrones vascos! Ja, ja, ja…