O Organoponico viveiro Alamar atópase ao leste dA Habana, unha horta de 11 hectáreas entre cinco e seis pisos, no barrio de Alamar, que alberga a 300.000 habitantes, a un vinte quilómetros do casco antigo da capital. Uns 150 traballadores cooperativistas traballan a man todas as terras para vendelas directamente aos cidadáns na pequena tenda que teñen no atrio, aínda que cada vez máis restaurantes e hoteis tamén se achegan a pedir verdura. Ademais, sacan o diñeiro do ecoturismo, ofrecendo visitas guiadas a quen acoden desde todo o mundo a ver e aprender como facer agricultura orgánica –ecolóxica, biolóxica…– no centro da cidade.

Catro socios comezaron a cultivar en 1997 unha área de apenas unha hectárea. Posteriormente foise ampliando a superficie, aumentando o número de socios, recuperando o terreo que nalgún momento estaba destinado a polideportivo e convertido en vertedoiro. Hoxe en día as informacións do horto de Alameda son numerosas en Internet. Na revista Monthly Review Sinan Koont dedicoulle unha ampla reportaxe co título The Urban Agriculture of Havana. O padriño e líder do organopónico de Alamar, Miguel Salcines Cuba Información, é proxectado en vídeo nunha entrevista a tres partes. E si hai máis.

Os organopónicos, famosos entre os campesiños europeos progresistas e os ecoloxistas, atópanse en calquera punto dA Habana, tanto nas beiras da autoestrada como no privilexiado barrio de Miramar, entre as embaixadas. Un 8% do solo da capital está formado por hortas.

A Unión Soviética é o fenómeno dos organopónicos que xurdiu nos tempos nos que estalou. A agricultura cubana levaba tempo industrializada, pero tras a revolución de 1959 centrouse na produción de azucre na relación cos países comunistas. A Unión Soviética compraba azucre a Cuba a un prezo mellor que o do mercado libre, a cambio de maquinaria, petróleo e comida.

Cando o mercado comunista, Comecon, disolveuse en 1991, Cuba atopouse condenada á morte:non podendo vender azucre e non tendo a cambio nin comida, nin maquinaria, nin petróleo. O chamado “Período Especial” de 1991 a 1995 converteuse nun estado de guerra en tempos de paz. O comercio exterior redúcese ao 80%, o petróleo redúcese ao 90%...

As autoridades dA Habana, en busca de solucións, decidiron, por unha banda, impulsar o turismo e aceptar o dólar dentro da economía, o que até entón se consideraba un sacrilegio. Por outra banda, tiveron que reorganizar toda a agricultura. Naquel “Período Especial” os cidadáns pasaron fame, adelgazáronse. A maioría das estruturas ligadas á produción de azucre desmanteláronse, abandonáronse moitas terras, desapareceron tractores, volveron aos bueyes de arada da terra –que hoxe seguen vivindo– e ao mesmo tempo decidiron achegar a produción de alimentos á cidade.

Algunhas orixes das hortas organopónicas recoñéceno ao xeneral Néstor López Cuba, que coa axuda dos soldados no seu cuartel traballou sempre unha agricultura moi intensiva e contou a experiencia a Raúl Castro. Outras fontes dan máis importancia á aparición neses duros anos de militantes australianos na permacultura. Con todo, en poucos anos a produción de alimentos cubanos con organopónicos cambiou drasticamente.

Un sistema organopónico é un sistema de xeración de alimentos nunha zona onde non hai máis nada que mans e cabeza de traballo, unha forma de sobrevivir nunha escaseza absoluta de enerxía... e se é posible manter unha estrutura empresarial eficiente. Nas hortas non hai tractor e cando está quedouse abandonado porque non se poden atopar pezas para arranxalo. Non hai petróleo. Apenas hai motores. Non hai abono químico porque non se pode atopar no mercado, e o mesmo ocorre cos medicamentos para insectos. Que queda? A mesma natureza, xeralmente moi deteriorada, e os brazos e a mente dos homes.

As hortas dos organopónicos están formadas por caixas ou abrevaderos xigantes. Neles, sobre calquera solo, colócase unha lámina de rega pinga a pinga e un terreo preparado para o crecemento rápido das plantas. As plantas prodúcense en viveiros locais, con sementes autóctonas, case nada se pode comprar fóra.

Non hai máis remedio que producir a terra no mesmo organopónico. Quen visitan a horta de Alamar aprenden nunha breve charla sobre como se forman o compost, o humus con lombriga e a nova terra. A mesma adquisición de estiércol é un quebradizo de cabeza para quen teña que traer un camión dun gran cortello próximo... se non pode reparar o camión avariado. Por tanto, é necesario tamén producir estiércol alí, tendo para iso unhas reses... alimentados sen pensamento, prefosta.

Pola contra, se se trata dos medios e dos utensilios máis sinxelos posibles, cada porción e abrevadero dos hortos está organizado cunha precisión de até un milímetro. Cada planta ten que ter un terreo lixeiramente ajado, non para desperdiciar a terra, nin para reforzar as faltas. En cada abrevadero, ademais, combínanse plantas de diferentes clases para axudarse mutuamente na alimentación e na loita contra os insectos e as pragas.

Aquí non hai medicamentos, xógase coa biodiversidade para superar aos insectos. Nos organopónicos destacan as cores das flores mesturadas coas verduras. Na loita cos bichos a diversidade de cores parece ser importante, como a correcta separación das plantas que aman os diferentes bichos. Por iso nos extremos dos pesebres ven calendulas e tagetes de cor laranxa, ou fileiras de millo que se supón levan os piollos.

Se a peste chegou máis lonxe, non hai máis remedio que acudir ás plantas medicinais. Nos organopónicos sempre hai parte das plantas medicinais. Porque os cidadáns tamén o demandan, posto que en Cuba se aproveita todo, onde non entran os medicamentos da patente americana, a propolia producida polas abellas como sabedoría das herbas da antigüidade.

En toda Cuba, pero sobre todo nA Habana, é evidente que están inmersos nunha difícil transición. O anuncio de Hugo Chávez en Venezuela deu un respiro, iso si, ás autoridades da illa. Nos tempos de transición destacan as distintas caras dun país. Unha delas é a nova economía que se fortaleceu na República Socialista do Caribe, en plena recuperación turística. Pero quen non vexa un horto organopónico cooperativo nA Habana, faltará a outra metade.

Pé de foto: Na imaxe cedida por un tal Felix no servizo Photoshelter, Miguel Salcines aparece na horta da cooperativa Organopónico Viveiro Alamar. Salcines era alto cargo do Ministerio de Agricultura ata que en 1997 incorporouse á horticultura con outros tres socios. Como se pode apreciar, o organopónico atópase no tramo de vivendas de Alamar, do mesmo xeito que a maioría das dA Habana e Cuba. O horto está organizado en abrevaderos, onde o traballo dos esquineros realízase por fragmentos de fibrocemento –uralita– recuperados dalgún tellado. No abrevadero central pódese ver o tubo que separa a auga de pinga en pinga. Salcines inclínase ante as flores marxinais, dispostas para controlar os insectos e as pragas. Ademais de Bixit tamén ofrecen cursos en Alameda.

Máis información: