Diríase que a música non ten patria, que ten idioma (si teno), e que neste dobre CD cantaron en eúscaro de principio a fin; que hai algo que animar a artistas que non coñecen o eúscaro a facer un traballo así. Dirase, e niso coincidiremos. De todos os xeitos, amigos apátridos, perdoarédesme si etiqueto este disco como “música vasca”, na medida en que estea cantado en eúscaro.A partir desta

clasificación, gustaríame cuestionar a achega que fixo esta Casa –que eu creo que é pequena– e a resposta que recibiron os medios a cambio –ambiciosa, porque ningún outro disco en eúscaro ten tanta promoción na nosa casa–. Escoitarás

cancións populares vascas na Casa, con arranxos de Junkera. Cada cantante deulle o seu toque: algúns se atopan preto da versión “de sempre”, noutros se nota o aire do flamenco –como o pequeno Haurtxo de Estrela Morent-, os músicos portugueses han traído un toque fado e en xeral o piano e a guitarra son os condutores da música, deixando o son pequeno nun segundo plano.

Resultado: válido, algo irregular. Sobre todo, as cancións con piano lembráronme os arranxos que se fixeron anteriormente na canción vasca. Poucas noticias. Por exemplo, teño moitas dúbidas sobre a achega que fixo a versión de Oriko Xoria deste disco, Pau Donés e Eliseo Parra cantando, en comparación coa de Pantxoa eta Peio. Tamén tiven a mesma sensación con outras cancións do disco: a pesar dalgúns pequenos cambios, non vin ningunha luz nova en casa.

E a incerteza (preocupación) vén detrás desa sensación: si había intencións; é dicir, a quen vai dirixido este disco. Hai que ir ao mercado a buscar a resposta. Vendo o contido –as cancións populares vascas, demasiado coñecidas para o público vasco– e os cantantes que participaron –moitas delas poden clasificarse como mainstream na música castelá; as da Península Ibérica, case todas as da Península Ibérica; ningunha vasca–, púxenme a pensar que o principal obxectivo de Etxea non vive en eúscaro. Detrás do disco está a intención de facer atractiva a cultura vasca para o erdaldun. Un ensaio similar foi a versión de Lau Teilatu que o ano pasado gravaron Amaia Montero e Mikel Erentxun. Trátase dunha tendencia de moda, xa que ademais de ser un produto consumible para os euskaldun-erdaldunes de Euskal Herria, pódese vender en toda a península, aproveitando a tracción que estes músicos coñecidos realizan desde o centro da cultura do castelán.A

idea non é mala, si vai vivir a produción cultural en eúscaro será necesario que os castellanoparlantes reúnanse na súa contorna; pero dubido de que as obras expostas deste xeito dean os seus froitos a longo prazo. Non me refiro a este disco, senón ao modelo que pode crear. O problema foi formulado hai tempo por Newton: gravidade, forza de atracción que exerce a masa dun corpo sobre outro máis pequeno. A industria cultural do castelán é unha gran masa; a do eúscaro non. O grande atrae ao pequeno, violentamente ás veces, halagándolo ás veces. Parecíame o segundo o discurso que se creou ao redor deste último traballo de Junkera.

O mundo non é noso, pero tampouco o dos iberos

O texto escrito por José Saramago na contraportada de Etxea é o seguinte: “Hai un pobo músico no que están representados todos os pobos do mundo coma se dunha casa común tratásese. O arquitecto e nadador (sic) de todo iso é Kepa”. A frase pretende reflectir un ideal, o lugar de encontro das culturas que viven nun respecto armonioso entre elas.

Atrévome a suxerir que hai polo menos unha mentira e unha verdade en comparación co contido do disco. Mentira: aquí non atoparás “todos os pobos do mundo”, como moito atoparás a Península Ibérica, e 28 dos 42 colaboradores (66,6%) que participaron teñen a súa lingua habitual o castelán. A verdade está nese “coma se”. Que nesa panífera “casa común” convida a actuar coma se todos vivísemos na mesma situación. “Bailando”... pero non é que Saramago repetísenos unha e outra vez que co paniberismo sacariamos a todos gañando. A forza gravitatoria do castelán non permite esta opción. Son testemuñas das manifestacións de estilo poscolonial dalgúns dos colaboradores que colaboraron no disco. Loquillo lanza ao diario Deia o seguinte: “Creo que os colaboradores teñen moito agarimo ao eúscaro, que non o consideramos un idioma de segundo nivel” (Excusatio non petita...). Miguel Bosé, moito máis claro no mesmo periódico, dixo que “o eúscaro é o máis críptico dos idiomas”. Non creo que deba engadir nada.

Si construímos unha casa común, a ficción é unha condición mínima: representar que a masa de cada cultura é a mesma. O discurso que pronunciou sobre este disco non conseguiu que se forme unha ficción deste tipo. Diría que nin sequera o tentou. Os artistas que se presentaron como de alto nivel na promoción son os que habitualmente cantan en castelán –Ana Belén, Andrés Calamaro, Jaime Urrutia ou os xa citados Loquillo e Bosé–. Estes son os donos da casa, aínda que por unha vez e como cerimonias extraordinarias se expresen na lingua do servo á hora da cea. Que iso favorece a linguaxe do asistente? Si non o fai máis servo... Para universalizar a súa linguaxe, para ser importante, parece que está a pagar unha hipoteca para abrirse ao mundo, cando tiña que ter as chaves na man hai tempo.

Un dos fenómenos máis importantes deste comezo do século XXI é o enorme proceso de integración que se está dando entre os sistemas culturais. Fálase constantemente dos fenómenos culturais globais –mencionáronnos a universalidade con este disco–, esquecendo que nas súas raíces sempre hai puntos de partida locais. Existen centros cos seus mercados e sistemas, cuxa capacidade de atracción depende da masa. É máis, cada centro, na medida en que reflicte unha cultura, unha visión do mundo, ten un carácter monopolístico. E aí reside o problema máis evidente que vexo a este disco e a outras iniciativas como leste: que o centro non está aquí, na cultura vasca. O centro está situado nas industrias culturais da erda, sobre todo do castelán, onde son estrélalas protagonistas as que lle achegan valor engadido; porque, si non, tería tanto mercadotecnia unha colección de cancións populares vascas? É unha excursión homologada á periferia do eúscaro; homologada, porque os artistas ibéricos han dito que agora o eúscaro é válido para o mundo.

Preocúpame tanto como nos fai apéndices do intestino español. Non é o único exemplo. Por exemplo, os traballadores dos medios de comunicación damos unha enorme importancia á novela vasca gañadora do Premio Nacional de España, o actor vasco que saíu na película española do momento. Alí teñen que valorar o de aquí; nós, ao parecer, non o sabemos. Non sabemos onde temos o centro, nin sequera que podemos ser centros.

Pero na medida en que os vascos estamos no mundo, o eúscaro é per se global; non temos que saír fose collidos da man de ninguén. Só seremos atractivos para os de fóra construíndo unha casa de cimentación sólida, sabendo que somos un dos centros, exportando as nosas estrelas en lugar de importalas. Os

amigos necesitamos dinámicas que nos acheguen máis forza de gravidade, para que este edificio, que se cre que é do mundo, non quede no barrio de Iberia. Supoño que a casa quedará alí, ai!