Agora vivides e loitades pola identidade mapuche, pero non sempre foi así. Como foi o proceso?

Andi Portavoz: No meu caso, o achegamento comezou na etapa de secundaria. Entón tiven o primeiro proceso de formación política, de toma de conciencia: a conciencia do modelo de sociedade capitalista neoliberal post-ditatorial. Os talleres de educación popular que se celebraban nos barrios foron importantes. Máis adiante, xa máis principal, comecei o proceso no que me atopei co meu ser mapuche. Sabía que tiña unha orixe mapuche por parte da miña nai. Pero a miña aproximación ao sur, a Wallmapu (territorio da nación mapuche), comeceina fai uns seis anos. Empecei a recuperar os nosos costumes e cultura, a conectar co territorio mapuche. Tamén comecei a aprender o mapundungun (linguaxe mapuche), aos poucos. Aínda non son un mapuche parlante como Luanko e outros irmáns.

Mapuche é o movemento que máis confrontacións opta actualmente ao Estado chileno e ao sistema económico capitalista. Tamén iso levoume a facer ese achegamento. Darse conta, "ño!, o movemento mapuche está a facer o que eu sempre quixen facer": tentar acabar co sistema. Eu tentaba facelo por outro carreiro, pola esquerda marxista ou anarquista, pola cultura escarlata e negra. Logo sentino: “A miña xente, a miña familia, está a dar máis que eses equipos á loita”.

Luanko, vostede desenvolveu a identidade mapuche máis nova, e hoxe en día é falante.

Luanko: Eu nacín nun barrio de persoas migradas de zonas rurais, nos suburbios do sur de Santiago. Desde 1900 houbo un proceso de migración masiva de campo a cidade. Por iso, en todos os barrios de Santiago atoparás persoas mapuche coas súas organizacións políticas e culturais. Eu politiceime con talleres de hip-hop. Produciuse un movemento moi forte cara ao ano 2000, o hip-hoplog. Xa facía hip-hop, pero a verniz desta música era limitado ás miñas roupas, ao meu estilo. Os talleres uníronme á terra a través da pedagoxía popular. Tiña entón 13 anos. Foi bonito, abriuse unha brecha, moito máis humano, para construír cos veciños, faciamos ensaios... Empecei a recoller os talleres e despois impartinos eu no meu barrio. Os nenos aprenden que é o hip-hop, as súas orixes, máis aló da verniz. Foi moi profundo.

A iso uniuse un novo proceso. O meu pai morreu aos 12 anos, eu crecín coa miña nai. Co tempo fíxoseme máis necesario. Quixen recuperar a historia da miña familia. Achegueime ao meu tío, a miña familia está aínda no sur. Aí naceu o desexo de reconstruírme por completo ao dezaoito anos. Tiña un baleiro, quería saber quen foron os meus avós e que fixeron... A liña que separa a miña primeira da posteridade é a hora: Cando decidín “Teño que aprender de mapamundi”.

Tiven un peum (soño). Para nós os peums son unha fonte de coñecemento, non sei para vós. Os peums son unha vida paralela á vida terreal, móstrannos as partes da túa vida anterior ou posterior para entender o presente. Tiven un peum co meu avó, el falábame nun plano buxán. Quedaron xaradas frases enteiras que aínda hoxe recordo. Entón non os entendía. Con ese peum esperteime, “eu podo falar co mapamundi e fareino”. Por outra banda, até entón había interiorizado algunhas divisións que tamén son promovidas polo poder, por exemplo, entre os mapuches rurais e urbanos.

Aprende o mapungun e empeza a facer hip-hop con mapungun.

Luanko: Non hai un método de aprendizaxe establecida e pecha. As túas espiritualidades e as túas decisións racionais son decisivas. Espiritualmente penetreina nas cerimonias de Ándelos, máis aló da aprendizaxe gramatical. Tamén me xurdiu a necesidade de facer un rap cantado en Mapudungune. Non hai rapes por mapudungune, nin por ayma... Comecei a cuestionar a hexemonía política das linguas. Estamos na exclusión lingüística. A nosa lingua está a desaparecer, está obsoleta porque os que falan son vellos. Os nenos e nenas non a usan no día a día, no xogo. Quero facer autocrítica aquí: facemos un encontro en mapudungo, e en todo momento estamos a falar en castelán. Estamos nese perigo.

Na época en que xa falaba dos mapamundistas, un día, mentres escribía as letras, deime conta de que, de cando en vez e sen darme conta, as rimas saíanme dos mapas. Quedei estupefacto.

Por que a centralidade da linguaxe na construción da loita e a identidade mapuche?

Luanko: A linguaxe debuxa a forma de pensar do teu pobo, a maneira de estar no mundo. É o coñecemento e o corazón do pobo. Ao recuperar o idioma do teu pobo estás descolonizando a túa cabeza, descolonizándote da invasión estatal, xurídica, lingüística. É unha forma de resistencia.

O mundo mapuche tradicional é rural, moi ligado á terra e á espiritualidade, dirixido por persoas maiores. Vostedes falan de Santiago de 7-8 millóns de habitantes. Desde o hip-hop de música contemporánea, sodes novas. Que valor ten esa mestura?

Portavoz: Eu creo que o básico é coñecer a tradición mapuche, aprender cal é a nosa visión do mundo, e dentro diso aprendemos que a xente maior, os antepasados, son moi importantes. Son os vellos os que gardan o kimen (o saber), os que poden ensinarche o idioma, teñen autoridade na comunidade. No mundo occidental, en cambio, os vellos son despreciables e marxinais.

Nós facemos rap, un estilo musical que naceu na cidade e nos Estados Unidos. Pero co tempo moitas persoas, tamén moitas persoas maiores, foise entendendo que nós damos a nosa propia identidade a esta ferramenta. Que non importamos cultura gringa dos Estados Unidos. Que Rapa é a música dos barrios, dos empobrecidos, dos pobos, dos migrantes. Temos que facer unha entrevista, con respecto, recoñecendo a importancia da cultura mapuche, e dentro dela a que ten a xente maior.

Luanko: Cando imos ao Sur, ás nosas comunidades, aos encontros, nós tamén formamos parte dese proceso. Cando estamos en Gillatun (cerimonia espiritual) non estamos con xordeiras. Vestimos Charilonko (traxe tradicional). Preguntamos polas recomendacións e pautas de machi (guía espiritual) e tratamos de seguilas. Pedimos permiso aos ríos e montes. Na cidade tamén facemos algunhas destas cousas. Aí están as pontes de conexión. As pontes son os nosos costumes e comportamentos, que nos fan a fondo, por encima do noso aspecto hip-hop.

Baixo o hip hop inventamos un ritual. Quería mostrar aos meus irmáns mapuche que non son mapuche todo o que sabía sobre a cultura mapuche. Alugabamos un vehículo e cos mozos iamos ás montañas. Dedicabámonos/Dedicabámosnos á improvisación con jengibre, ao redor do lume. Ao despuntar a mañá, comiamos comida mapuche, pediamos permiso e botabámonos ao río. Os mozos de entón xa están por diante, e dinme que aínda se acordan. Quería que os mozos tivesen polo menos algo que facer.

O que vostedes contan lémbrame en certa medida o que ocorreu en Euskal Herria nos anos 80. Existía un nacionalismo baseado en valores máis tradicionais. O punk irrompeu con forza, e esa música rupturista procedente do estranxeiro, non sen tensión, achegou a moitos mozos ao nacionalismo e ao mesmo tempo transformou o nacionalismo.

Portavoz: O caso de Matías Catrileo é coñecido en Chile. Foi asasinado a tiros pola Policía (2008) nunha ocupación de terreos do interior da loita mapuche. Matías era mapuche e era punk. É algo que ocorre alí: as persoas que nos reencontramos coa nosa identidade mapuche, partindo da cultura que nos rodeou desde a infancia. Nós do rape, Matías do punk.

Luanko: A min moitas veces preguntáronme que vexo no baño entre a cultura mapuche e a cultura do hip-hop. É unha pregunta que me fixo reflexionar. Teñen puntos comúns. O hip-hop ten unha orixe africana, foi creado polos descendentes dos africanos que resistiron no gueto. Por iso, do mesmo xeito que a cultura mapuche, o hip-hop é unha cultura circular. Ambas son tamén culturas orais. O hip-hop cántase en círculo, improvísase en círculo, o break báilase en círculo. É comunitario. Cando organizabamos os encontros sempre nos reuniamos para comer ao redor da pota. A tradición mapuche tamén é circular. Aí están os puntos comúns. Aí están os fíos que nos unen. O punk nace tamén das raíces dos oprimidos e do pobo.

En moitas das esquerdas víronse pelexas de identidade con desconfianza ou contrariedade; desde os seus pobos de orixe, ás veces consideráronse como ideoloxías occidentais estrañas aos marxismos ou anarquismo. Paréceme que no voso caso tamén se dá unha conciliación.

Portavoz: As loitas dos anos 60, 70 e 80 do noso pobo construíronse ao redor desas ideoloxías que teñen un eixo eurocentrista, o marxismo ou o anarquismo. A pesar da loita mapuche, sempre existiu. Temos que aproveitar os mellores deste encontro. Para a loita mapuche temos que tomar ferramentas que nos sirvan do marxismo e o anarquismo, iso xa se fai na práctica. Existen organizacións políticas mapuche, formadas por persoas de campo, que utilizan estas ferramentas nos seus escritos ou nas súas liñas políticas. Tamén hai moitas cousas que un pode coller para a súa loita, por exemplo, ocupacións, paros, folgas... Hai moitas persoas que se achegaron desde a esquerda á loita mapuche. Unha bonita loita mapuche, heroica, que dá paso a ver ao anticapitalista e a mollarse da súa visión. Eu mesmo noutro tempo tiña unha desconfianza cara ao mapuche: a identidade, o nacionalismo... pero agora enténdoo doutra maneira.

Creo que hai un xesto de humildade. Estar disposto a abandonar algunhas das cousas deste eurocentrismo que temos dentro, escoitar, aprender, calar e escoitar. É como o que lle sucedeu ao primeiro grupo guerrilleiro de Lacandona, en Chiapas, que tamén tiña unha tradición de cor vermella, negro e guevarista. Metéronse na cama e, zas!, levaron un golpe cultural: “Non, isto non é para facer como o estamos tentando”. E tiveron que ir aprendendo aos poucos, facendo de formiga, paso a paso.

Luanko: Nos anos 60-70 estaba o MCR (Movemento Campesiño Revolucionario), era un brazo da MIR (Movemento Revolucionario da Esquerda). Na MCR a maioría eran mapuches, unha ferramenta de mapuche para a recuperación de terras. Recuperaban as terras, pero o idioma non tiña importancia. Outros mapuches estaban a recuperar o idioma, pero non recuperaban a terra, non querían loitar. Eran dous camiños paralelos que non se tocaban. Aí dábanse contradicións. Os que recuperaban as terras actuaban baixo a cultura española nestes espazos gañados, seguindo a lóxica da reprodución do capitalismo. Non coñecían o mapungua, non daban as grazas á terra. E había xente que, coñecendo o idioma, foise evangelizando e entrando nas igrexas e non recuperaba a terra. Esta contradición foise equilibrando, vanse unindo ambos os camiños. Eu tamén tento facelo.

Nese sentido, vostedes son unha excepción ou forman parte dunha unión que se está dando en xeral?

Portavoz: Eu creo que entre os mapuches hai quen poden facer súa a nosa afirmación. Tamén hai algúns que rexeitan iso, que din “a nosa loita é un mapuche ao 100%”. Tamén é cuestión de xeracións, igual os maiores mándanche a herrar aos gansos, “esa merda é huinca, crenzas do invasor”. E o mozo pode dicirche, “si, é así, pero pode facer unhas achegas”.

Luanko: O que eu vin na práctica é que as novas xeracións están a traballar nesa maridaxe. Os mozos valoran a aprendizaxe e o uso do mapungun. E o ancián, que vive nunha cidade xigantesca, que en xeral sente marxinado, ve que uns mozos veñen comer un mate cun panecillo e a charlar un mapamundi. Aí sente valorado e créanse vínculos. Temos que unirnos todos.