Maquiavelo deixou ben escrito que a unha conquista militar chégalle unha usurpación política e despois unha invasión cultural. Da época da conquista de Navarra, parece que o autor do Príncipe inspirouse nela. Así, os españois levan cinco séculos adoutrinándonos coa axuda dun gran número de intelectuais de proximidade. Todo o que lembra á nosa particularidade nacional, ou a nosa loita pasada pola liberdade, eses historiadores o desfigurarán cun relato oficial e falso, ben decorado, iso si, co celofán do academicismo.

O exemplo de Zumalacárregui e as guerras carlistas é ilustrativo. En contra da corrente histórica tradicional, hai unhas décadas a historiografía oficial afirma que Zumalacárregui non foi máis que un patriota español, os Foros non tiveron nada que ver co levantamento popular que sacudiu Euskal Herria, e só a defensa do «Trono e o Altar» empuxou aos pobres vascos a loitar contra os ricos liberais. Iso si, din que os Foros, para o pobo, limitábanse ás ferramentas, as contribucións e as aduanas, e que, ademais, a vitoria liberalista implicaba implicitamente, entre outras cousas, a privatización das terras comunais (e así ocorreu). Con todo, os nosos avós serían parvos, porque non lles importaba ir á guerra oito anos, pagar máis contribucións ou encarecer os produtos básicos. Tampouco a perda de terreos comunais. A eles os Foros non lles importa! Só polos reis, a Inquisición e a Relixión morrían e eran asasinados. Zumalacárregui, como se di agora, non levantou ningunha bandeira foral.

Esquécense á mantenta de como, ao comezo da guerra (14-11-1833) levantouse unha acta en Estella na que os líderes rebeldes dicían o contrario. Que a sublevación se refería á defensa dos dereitos de «Carlos VIII de Navarra e Rei de Castela V», polo que decidiron delegar o mando das tropas en Zumalacárregui, que ademais da súa adhesión ao Rei, «estaba suxeito aos foros e ás leis deste Reino». Enviáronse copias da acta ás catro deputacións e, días máis tarde, reunidos en Etxarri Aranatz, «decidiron conxuntamente nomear aos xefes das forzas vascas». Nesta importante acta non se menciona á Relixión, do mesmo xeito que os nosos historiadores non fan mención á mesma.

É máis: cinco meses despois, Zumalakarregi é invencible, ten ao País Vasco á súa mercé e, con todo, non hai noticias do Rei, xa que todos cren que está en Portugal. E nese instante apareceu a famosa carta manuscrita que o historiador de Sorau atopou. Foi escrito o 9 de abril de 1834 por Zurbano, axente de negocios da Deputación de Madrid, dirixido ao secretario José Basset. É dicir, unha comunicación ao máis alto nivel das institucións liberais de Navarra. Zurbano informa que chegou a Madrid «unha reivindicación de Zumalacárregui na que di que, pola impotencia e deixamento con que Don Carlos acóllese á defensa da súa causa, o Reino de Navarra e as provincias vascas son declaradas como República Federal».

Algúns criamos que este texto revolucionaba a historiografía vasca, porque coincidía co que moitos autores da época (Mackencie, Xaho, Wilkinson, Laurens, Lassala, Legia, Somerville, Lataillade, Aviraneta, Viardot e outros) dixeron. Incluso o famoso pirata dixo que «había rumores que declaraban a independencia das provincias». Evidentemente, o feito de recoñecer que o gran Zumalacárregui era o precursor do independentismo vasco e do republicanismo era un sapo demasiado grande para tragar. E a cátedra elixiuno entre o desprezo e o silencio.

Pero coma se tratásese dun puzzle no que as novas pezas encáixanse cada vez mellor, a imaxe do que sucedeu na primavera de 1834 é cada vez máis clara. O propio José Antonio Urkijo, un dos historiadores que falan do noso «independentismo», dá datos soltos que reforzan o que Sorauren atopou. De feito, ademais dos altos funcionarios da Deputación, o xeneral Harispe, comandante xeral dos Pireneos Baixos, escribiu unha carta ao ministro da Guerra de Francia o 6 de maio, dicíndolle que «por camiños distintos e bastante seguros, chegara unha noticia moi especial: A Xunta de Navarra, vendo como o xogo que Don Carlos abandona, chegou a un acordo con Zumalacárregui para proclamar a independencia de Navarra e das tres provincias vascas e construír unha república federal […] Porque non se pode negar que esa separación sería moi sinxela e exitosa nesas provincias, xa que só se vinculan a España a través de lazos moi débiles».

Harispe era un experto na problemática de Euskal Herria. Era de Baigorri e tiña un alto cargo para ver que pasaba, xa que era o responsable da fronteira. Por tanto, dicir o mesmo que Zurbano dicía un mes despois «por camiños diferentes e bastante seguros» é algo que hai que ter moi en conta. A noticia, ademais, estendeuse a toda Europa: o 14 de maio, segundo informou o diario ginebrino L’Europe Centraleev, «Zumalacárregui publicou un documento para os habitantes das catro provincias no que manifesta a súa independencia e exímeas da autoridade do Señor Carlos ou da Raíña». A noticia era tan importante que o xornal aparecía como adxunto nunha nota da chanceler austrohúngara, Von Metternich. En Italia, Giornale do Regno delle Sue Sicilie do 14 de xuño facía o mesmo, e non sería difícil atopar máis referencias. É dicir, as deputacións vascas, a prensa e os gobernos europeos recibiron logo o que moitos cronistas reafirmaron: que os vascos podían sacar ao Rei da ecuación política, non agarrei o Foro nin a liberdade vasca. O hispanista francés Louis Viardot dixo en 1836: «Dunha vez por todas, si admítese que Navarra e as provincias vascas só loitan pola súa independencia e non pola causa carlista, a cuestión simplifícase».

O demais xa se sabe: O pretendente Carlos entrou finalmente en Navarra e Zumalacárregui rexeitou a idea dunha república federal independente, xa que esta renovación política supuña un salto ao abismo naquela Europa absolutamente monárquica. Pero o sucedido está aí, e terán que admitilo tarde ou cedo, como tiveron que admitir a brutal conquista de Navarra ou as masacres de 1936.

Namentres, alegrémonos: nesta primavera, impulsado polo pobo, creouse un precursor da futura república vasca federal, independente e comunista: Tomas Zumalakarregi.