Algúns din que en 2017 faltaron a decisión e a disposición a asumir riscos (“non se aproveitou o momento en que o Estado estaba desbordado”). Outros din que o problema é que non se materializou a declaración de independencia do 27 de outubro (“si o Goberno avanzase e continuase coa mobilización seriamos independentes”). O politólogo valenciano Jordi Muñoz, con todo, ten outra opinión: eu creo que Cataluña non é independente porque en 2017 non se daban as condicións para lograr a independencia.

Principi de realitat. Unha proposta per a l’endemà do Procés (Jordi Muñoz, 2020, Ed. L’Avenç). Cal foi o principal erro do Procés? O independentismo nunca superou o limiar do 50% (no 25S alcanzou o 47%, na U1 de 2017 a participación foi do 43% e na A21 de 2017 o independentismo volveu quedar no 47%). É unha gran maioría, pero non suficiente. Sen esa lexitimidade que dá unha maioría clara superior ao 50%, Muñoz afirmou que "non se pode conseguir a independencia". O Estado español perdeu lexitimidade democrática fronte aos cataláns, si, pero a perda de lexitimidade do inimigo non dá automaticamente plena lexitimidade á alternativa. Esa lexitimidade hai que traballala e gañala.

En calquera caso, Muñoz di que o Procés, aínda que evidenciou que é moi difícil lograr a independencia, tamén nos demostrou que o independentismo, como movemento sociopolítico, e a opinión pública a favor da independencia é máis sólida e resistente en Cataluña. O independentismo nunca chegou tan lonxe. Cada vez conta cun apoio social e electoral máis estable e segue cunha tendencia á alza (non á represión, senón todo o contrario).

Profunda na idea do movemento dicindo que na última década construíuse un movemento sociopolítico baseado nunha rede de actores diferentes que combinaron unha estreita colaboración e competencia en Cataluña, moi relacionado co tecido asociativo dun país cunha sociología plural e transversal. Tamén subliña que o movemento mantén relacións complexas cunha parte da elite económica e, aínda que ideológicamente progresista, tamén con gran parte do sector máis vulnerable, especialmente co metropolitano.

Muñoz sitúa na base deste movemento, como tres círculos concéntricos, o independentismo tradicional (que era a minoría), a referencia constante ao dereito de autodeterminación e a vontade dunha gran maioría transversalmente para mellorar o autogoberno. Esta enerxía latente está activa polo proceso de reforma do Estado. Tamén dá especial importancia ao tríartit de 2003 e á reforma do Estatut que o autor do libro construíu unha ponte entre ambos os mundos (ERC-PSC/ICV): unha parte do catalanismo federalista utilizará esa ponte para pasar ao independentismo. “Sen aquela alianza complicaríase moito chegar ao sitio no que estamos hoxe.”

Con todo, como di o libro, o independentismo non creceu en nada, senón nun contexto concreto e en interacción con outros actores. Entre as reaccións provocadas polo procés destaca tres: A resposta autoritaria do Estado, a polarización dentro de Cataluña (como demostra o éxito electoral de Cs) e a nostalxia do velle catalanismo tradicional que bota de menos o statu quo tranquilo.

Nesas condicións refórzase o movemento independentista, coincidindo coa folla de ruta acordada de 2015 a 2017. Esta unidade é considerada como un milagre por Muñoz, xa que no marco desa confluencia recollíanse tres hipóteses distintas: para uns o referendo, ferramenta para impulsar a negociación (para obrigar ao Estado a negociar), para outros era unha ferramenta para o levantamento (para defender o resultado na rúa e para crear un levantamento ao Estado, hipótese que cobra forza na folga do 3 de outubro) e para a maioría era unha ferramenta para a desconexión, unha desconexión exprés sen dor. O que pasa é que ningunha das tres hipóteses ten resultado. O Estado non negociará, é imposible manter a mobilización que leve a cabo a sublevación e o Estado demostrou a súa forza (a desconexión pacífica era unha quimera).

E así chega o momento en que o independentismo se divide entre traidores e hiperventilats. Que facer? Jordi Muñoz propón un camiño.

O ano 2017 foi unha crise constitucional, e agora estamos a entrar nun novo equilibrio, máis estable ou máis inestable, que durará máis ou menos, pero que, en todo caso, definirá o terreo de xogo dos próximos anos. Coa independencia de Exprés, o novo equilibrio será o que estableza a evolución da política catalá e española.

No Estado pode ocorrer basicamente tres cousas: consolidar a maioría de esquerda actual, gobernar polo tres dereitas ou un equilibrio intermedio, unha especie de gran coalición.

En Cataluña, pola contra, poden pasar catro cousas: ampliar o independentismo, parar onde está o independentismo, pero aumentar o consenso a favor do dereito a decidir, parar onde están as posicións actuais, ou o desgaste do independentismo.

Con distintas combinacións o autor chega á conclusión de que a probabilidade de transición a unha solución política depende fundamentalmente da evolución do independentismo. Só si é capaz de fortalecer o independentismo e articular o 70% a favor da solución democrática pódese imaxinar unha solución positiva.

Consciente diso, define unha estratexia para aumentar as posibilidades de gañar, incidindo en dúas variables: por unha banda, lograr unha maioría clara a favor da independencia e, por outro, articular unha maioría ampla e transversal a favor do referendo para a solución democrática. Son dúas cousas diferentes e, por tanto, hai que pensar diferente.

Os votos a favor da independencia crecen no tempo e só manterase si a mobilización continúa (a desmovilización é o maior perigo para moitos movementos). No entanto, o autor considera que a clave para superar o 50% é a gobernanza das institucións que temos na actualidade. Non basta con alcanzar o poder institucional, o decisivo é que se fai con ese poder. A Muñoz parécelle que o independentismo sufriu un déficit de gobernanza desde 2017: si á xente parécelle que non serve para resolver os problemas concretos do día a día, e só expón un futuro descoñecido, será difícil unir xente nova ao independentismo.

O bo ou mal goberno da autonomía que fai o independentismo servirá ao votante para saber como vai ser a república independente. É certo que o que se pode facer é moi limitado, pero é mellor buscar solucións que utilizar ese límite como escusa para non facer nada. A primeira obrigación dos partidos soberanistas é utilizar os instrumentos ao seu alcance para resolver problemas, transformar a realidade e demostrar as vantaxes da soberanía co que fixo.

Con todo, Muñoz di que unha maioría clara non é suficiente: o independentismo ten posibilidades de gañar si celébrase un referendo con normas claras e pactadas entre os partidarios do si e do non, e, por tanto, si garántese que o perdedor aceptará os resultados. Até agora ese 70% foi imposible de articular, entre outras razóns porque o procés xerou polarización emocional. Para superar esa distancia emocional será imprescindible a construción de pontes. Na onda que o independentismo expuxo en 2017, a xente asustouse porque pensaba que se ían a vulnerar os seus dereitos. O independentismo non empatizó con ese medo.

Un instrumento fundamental para a construción de pontes e para a pacificación desta polarización emocional é pensar nas garantías comúns a favor e en contra da independencia: acordar as garantías dos procesos de toma de decisións e asegurar o encaixe institucional das identidades e culturas diversas do futuro, sexa cal for o resultado, a dependencia ou a independencia. A práctica da tolerancia e a inclusión pode chegar a un consenso nos procedementos.

A aposta polo diálogo tamén pode axudar neste camiño. Neste sentido, Muñoz considerou que a mesa de diálogo, tanto si danse resultados coma se non. Outra das claves que pode axudar á articulación política do 70% é a elaboración do consenso contra a resposta autoritaria e a represión do Estado. E tamén no plano internacional, cunha maioría clara a favor da independencia e cunha fronte ampla a favor do referendo, parécelle que a situación cambiaría moito.

O libro é excelente e moi recomendable. O procés mergúllase na complexidade de todo iso con determinación, dá moitas claves e pon en valor ante a desesperación, o derrotismo ou o desánimo o que o independentismo conseguiu nesta década. E o que é máis importante, propón un camiño cara á independencia.

Jordi Muñoz conseguiu un mérito adicional: por primeira vez lin un libro en catalán de principio a fin.