A división administrativa do País Vasco non facilita falar de impostos. No País Vasco Norte os tributos están fixados pola normativa francesa e no sur a situación é aínda máis complicada. Cada territorio ten competencia para establecer impostos directos: Imposto sobre a Renda das Persoas Físicas (IRPF), Imposto sobre o Patrimonio e Imposto sobre Sociedades principalmente. Os impostos indirectos, con todo, están regulados polo Estado e agrupados polas Facendas Forais e a Facenda de Navarra. En Hego Euskal Herria temos, por tanto, catro facendas propias: Facenda de Navarra e Facendas Forais de Bizkaia, Araba e Gipuzkoa.

Retroceso en progresividad

Os impostos directos son aqueles que afectan a todas as persoas e grávanse en función das súas características: a renda obtida e o seu patrimonio. O imposto directo máis coñecido é o IRPF. É un imposto progresivo, é dicir, canto máis gana o tipo a aplicar aumenta. Os impostos indirectos, con todo, gravan o uso ou consumo. O Imposto sobre o Valor Engadido (IVE) é o tributo máis habitual e págase polo consumo dun produto ou servizo. O tipo xeral é do 21% pero hai bens con tipo reducido (e superreducido), sobre todo os máis básicos. O certo é que todas as persoas pagan o mesmo tipo de IVE, sexa rico ou de renda baixa.

O mesmo ocorre cos impostos sobre os combustibles. Por tanto, estes impostos non son nada progresivos. O actual sistema tributario español, implantado en 1977, céntrase na progresividad, pero perdeu progresividad nas últimas décadas. Mentres manteñen ou baixan os tipos de impostos directos, aumentan impostos como o IVE.

En 2021 as facendas de Hego Euskal Herria recadaron máis ingresos en impostos indirectos (10.188 millóns de euros) que en impostos directos (9.828,4 millóns de euros). É dicir, recadouse máis a través de impostos non progresivos. Por tanto, non hai xustiza fiscal.

Noutros países o sistema tributario é máis progresivo. Os datos da OCDE explícano claramente. As Facendas do País Vasco Sur recadan 0,96 euros por cada euro recadado por impostos indirectos. Esta proporción é de 1,25 en Alemaña e a media europea de 1,15. Por tanto, as nosas facendas teñen traballo para conseguir a progresividad.

Pero o problema está nas competencias. Mentres teñen capacidade para regular os impostos directos, os indirectos establéceos o Goberno de España e recádaos as facendas do País Vasco.

O imposto sobre sociedades perde peso

Da análise dos datos das facendas do País Vasco Sur cabe destacar a perda de importancia do Imposto sobre Sociedades. En 2011 supuña o 9,4% da recadación total. Dez anos despois, a achega dos beneficios das empresas descendeu ao 7,3%. Esta perda xa existía.

No caso de Bizkaia, o peso do Imposto sobre Sociedades en 2003 foi do 11,3%. Mentres as achegas empresariais descenden, os impostos sobre os traballadores e sobre o consumo aumentan.

Presión fiscal por baixo de Europa

Enténdese por presión fiscal a comparación da recadación dun país por impostos co Produto Interior Bruto. Aínda que na década do oitenta o País Vasco gozaba da presión máis alta a nivel estatal, é a comunidade con menor presenza na actualidade, xunto con Navarra. O dato de presión fiscal en si non significa nada. Si co recolleito serve para satisfacer as necesidades da sociedade e manter o Estado do benestar, pode ser considerado bo.

O certo é que os servizos públicos han empeorado considerablemente nos últimos anos. Con todo, as administracións vascas, lonxe de transformar o sistema tributario, tenden a aumentar o endebedamento. Desde 2008 o endebedamento pasou do 1% ao 15% do PIB e a carga da débeda deberá ser asumida por todos os cidadáns.

En canto aos datos de España, destaca a diferenza cos países europeos máis avanzados. En 2019 a presión fiscal en España era do 34,6%, mentres que en Francia era do 45,4% e en Alemaña do 38,8%.

E a diferenza cos países do Norte que moitas veces se utilizaron como modelo de benestar tamén é evidente: O 46,3% en Dinamarca e o 42,9% en Suecia. Esta diferenza pódese atribuír ao peso da economía subterránea en España, e é certo que nos últimos anos a brecha reduciuse lixeiramente. A diferenza, con todo, é evidente.

Necesidade de nova fiscalidade

O sistema tributario debe ser unha ferramenta para afrontar os retos da sociedade, o que esixe adaptarse a unha situación cada vez máis cambiante.

Nestes tempos de transición dixital e ecolóxica é cada vez máis necesaria unha reflexión sobre o novo modelo de tributación. Nos últimos anos puxéronse sobre a mesa moitas propostas sobre fiscalidade verde. A redución dos impostos sobre a electricidade, a imposición dos impostos sobre os residuos e a incineración, o aumento da fiscalidade dos carburantes, o establecemento de peaxes de acceso ás cidades e o cambio da fiscalidade de matriculación son algunhas das medidas que se están estudando. A maioría das propostas buscan pagar máis a quen máis contamina. Tamén reivindican o establecemento dun sistema tributario en función do nivel de renda, que reflicta a progresividad en multas e tributos.

As dixitalizacións e o reto da robótica industrial tamén están sobre a mesa. A imposición de tributos aos robots ou o deseño de impostos por produtividade son alternativas que xa están a ser obxecto de estudo. A dixitalización non só implicará a perda de postos de traballo, senón tamén a redución da recadación, o que esixirá o redeseño da tributación.

Está claro que a política fiscal é un dos alicerces fundamentais do modelo de país. Desde o punto de vista da xustiza social hai algo que cambiar e desde o punto de vista da transición ecolóxica tamén hai un debate interesante e profundo.