O mal da esclerose abriulle a ferida e durante 24 anos escribiu despois desde o máis negro dos buracos nunca explorados como escritor profesional. Desde o buraco da súa casa, ademais de escribilo, durante unha década loitou contra a esclerose. E a enfermidade, ademais de física, causou graves danos mentais. Mergullouse na depresión e completou con liñas que viron luces e sombras o libro Dous anos de crónica facultativa. Un par de anos despois de diagnosticar a esclerose tiña nas súas mans o novo traballo.

Ás portas do verán de 2015, baixo a escusa do libro, mantivo un bo coloquio con Mikel Asurmendi, para logo traelo ás páxinas de ARGIA. Falando de depresión, o xornalista comentoulle “coñeciches o porto duro”. Irigoien, na súa actitude e concepción crúa, describiu con naturalidade as súas vivencias como:

-A depresión diminúe de forma desfigurada, sobre todo psíquicamente. Ouvira falar da enfermidade e de que nalgún momento tesche que someter. Unha verdade redonda. Antes de axitar as enfermidades, porque te sentes ben, normal. Pero, que é esa normalidade? Para min, en esencia, é un terreo estable sobre o que, sen problemas nin quebradizos de cabeza, podes construír a casa da túa personalidade. Pero un día sentes débil, débil e estraño, ou estraño a ti mesmo. A terra estable que tiñas debaixo empeza a tremer tamén a casa da túa personalidade e a de quen foses capaz de desfacerse dela pola falta da fuga dalgúns neurotransmisores cerebrais, a máis importante chamada serotonina. E de súpeto te sentes no limiar do horror, porque non é fácil avanzar na vida mentres estás sobre un terremoto existencial que che está dominando. E cando estaba débil e enfermo, as preguntas máis malas, as máis amatorias, víñanme á cabeza, chamábanme para a destrución... e aquilo era como ter unha mosca no ollo: alí a mosca sempre ao redor do meu ollo, que periodicamente se convertía nunha avispa, a avispa asiática cruel! Así que era un xoguete inútil dunha enfermidade: sen poder sentir o corazón, sen a cabeza nada clara.

Saíndo dese afundimento psicolóxico, Irigoien publicou dous poemas na lingua daquela dor. Quizais a máis potente, a xa mencionada crónica facultativa dos Dous Anos, na que se facía un forte clamor pola eutanasia, que quedou na memoria de moitos. Manifestouse claramente o respecto e o dereito a morrer dignamente.

Irigoien foi un dos escritores vascos máis representativos do século XX. Marcou notablemente a súa viaxe de mocidade a América do Sur e, ademais de coñecer as obras dos grandes escritores, a propia viaxe axudoulle, entre outras cousas, a afastar máis as súas crenzas coa igrexa. Pero non “puxo cornos a Deus ou a todo O”, como conta a ARGIA. “Gustábame” “facerlle o pelo”, sempre “con moito mimo”. E aínda que non era tan cerca do catolicismo, volveu falar tamén da competencia entre o ben e o mal, por exemplo no seu libro Consummatum est (Elkar, 1993), en dous planos: a delicada e preparada vida dunha monxa mística e as peripecias dun fascista que loita por vingar a dor vivida na súa infancia.

Irigoien foi un escritor moi hábil, como o ratificaron en numerosas ocasións os seus achegados, porque a miúdo era capaz, por exemplo, de escribir sobre Euskal Herria dunha maneira case mitolóxica, dun Euskal Herria “posible”, “somos moi territorialistas, non só no físico, senón tamén no psicolóxico”, e en ocasións, ademais do humor. A súa obra maior, máis coñecida e premiada, é Babilonia (Elkar, 1989).

A última entrevista concedida a ARGIA realizouna en xaneiro de 2020, con motivo do libro Derbia (Elkar, 2019). Enfocou o seu traballo no fútbol e no fútbol. Entrevista realizada por Jon Torner: "Os tópicos teñen a súa influencia no inconsciente colectivo de cada grupo".

Quizais a primeira entrevista

Pódese atopar unha entrevista previa á publicación por parte de Irigoien, rastrexando os fondos de ARGIA. Coa escusa de gañar un premio de poesía de Irún. Data do 17 de novembro de 1974, pasaron case 50 anos desde entón. Non hai fotos na rede.

Di o xornalista na introdución coa intención de enmarcar a entrevista: “Se alguén quere saber, Juan Mari Irigoien é o nado en Altza (Donostia) e residente en Oiartzun. Non é o único enxeñeiro que compite nas letras vascas, aínda que sexa case o único. Quizá un dos poucos enxeñeiros que traballan na ikastola en maio. Non é un mozo que foi futbolista de Sanse. Chamou "Do buxán á esperanza", mete con poesía o primeiro gol nos premios á poesía. Gañou o "Premio Cidade de Irún", un premio de 75.000 pesetas.

Durante a entrevista Irigoien menciona que ten un libro escrito, que acaba de entregalo nunha editorial e que haberá que ver si publícanllo.

O xornalista pregúntalle nalgún momento se os seus poemas son “populares” e dille de volta en ton bastante crítico: “Hoxe falamos moito en nome do pobo. O pobo mudo. Eu non podo falar en nome do pobo. Eu son cidadán, pero eu non son pobo. Habemos divido o pobo a nivel teórico, pero en realidade non importa tanto cando Herria non está de acordo con nós”.

O xornalista, nun texto final como o inicial, dirixiu as seguintes palabras para os lectores de Zeruko Argia, xa digo, que Irigoien aínda non publicara nada: “Que este novo poeta de Altza dea a Euskal Herria un gran labor”. Errialde firma a entrevista fai case 50 anos.

Velaquí algunhas fotografías recuperadas do arquivo de ARGIA, da fototeca de licenza libre: