Hai tempo que se me fixo entrega dun folleto: Chansons Basques (Hendaia, 1967). Nel aparecen algunhas cancións sobre a pelota, unha das cales creo que merece unha mención especial. Non, si quérese, pola importancia da propia canción (que é bastante áxil e sen transcendencia, sinceramente), pero si porque é un bo exemplo, mesmo na súa pequena, dos avatares que temos con outros estratos de versos que nos aparecen por aquí e por alá.

O canecillo aparécenos no folleto co nome de pelotari zira e desde o principio collinlle un aire moi coñecido, pero pasoume un intre antes de que me dese conta do que ocorría con el pola miña mala cabeza, e iso foi ao ler un exemplar da Segunda Comparecencia obeta de Garoa de 1930, de Txomin Agirre. A destacar agora, non o texto de 1912, senón o da Segunda Comparecencia Obedecida.

Aguirre apareceu en Urkiola, en San Antonio, un home que vendía novos versos. Os versos dos xenpelos, como dicía o propio Aguirre –e non sen ironía, como digo–, eran dos renterianos á hora de vender todos os versos.

"A calor extraída do pelotari de Prantzia:

Amalau españois

Prantzesa mateo aaa.

Bo partido

foi un obstáculo aaa.

A catro

Ziran asi.

De Altzu

Irabasi"

En primeiro lugar, evidentemente, estas son bastante raras, tanto polas súas dimensións como polas súas razóns. Pero, sobre todo, a cuestión é que nin un nin o outro son realmente os de Xenpelar.

A segunda (“Lau lautara…”) foi publicada por Ramón Artola (1831-1906) na revista Euskal-Erria de Donostia en 1888. A muralla de San Sebastián chegounos daquel partidazo que se xogou a longo prazo, a pedazos e un tanto desfigurado. E diso tamén temos o pelotari Zu, que dixen máis arriba, aínda que todo sexa de petachos e parches. De aí collía, por tanto, aire moi coñecido… E a min sorprendeume (case indignada), de súpeto parecíame tan evidente como non me dei conta de como pasara moito tempo.

José Zapirain Txaplillo, que xogou aquel partido xunto con Artola, explicou anos despois que e como foi aquel partido, e como Artola votara os bertsos (“Luzian... moch!”, Euskal-Erria, 1911). Os perdedores estaban a facer un partido de calamidade, ata que os gañadores, con burla, preguntaban si estaban no tranvía. E ao final, coma se o desastre fose redondeado por completo, tiveron que caer Artola, romper o brazo e levalo ao famoso Petrikillo. Segundo parece, Artola cantou versos na padiola.

O primeiro verso, pola súa banda , é obra de Alkain Udarregi e, segundo unha nota manuscrita da xesuíta Francisco Apalategi (1867-1948), foi o último partido disputado no cubo de San Sebastián. Catro no rebote, encabezando os partidos Bautista Eizagirre por un Txikito de Azpeitia e Mathieu Borotra polo Esquecemento.

O reto concretouse en tres partidos, do mesmo xeito que na arte se facían grandes desafíos: partidas quitora-cabras (partie-revanche-le tout), dúas en San Sebastián e outro en Irun. O azpeitiarra gañou os dous de San Sebastián e o de Irun. Si a nota do andel é correcta, o que se menciona nos versos sería o segundo (e o último) dos dous partidos disputados en San Sebastián. Si o azpeitiarra estaba decadente (ou era de idade, mellor dito), e Mathieu viña cada vez máis alto co sirimol, a maior parte da avogada da nova chistera de fleje, si cremos no pai do Camareiro, Jean Elizalde Ganix. Na Exposición Universal de París de 1867, o kaiser Napoleón III e o kaiser Gillermo de Prusia víronse sen armas na última ocasión, Mathieu podería ser o resultado dos partidos de pelota disputados (Julian Marshall, The Annals of Tennis, 1878). Non hai que esquecer que é de 1886 cando Etxeberri de Sara escribiu para Hugo Schuchardt Lekay e Briket, pero que ese solás ten tamén un valor historiográfico innegable, xa que escribiu coa pelota de 1860 aos Saratarras e aí temos a Mathieu, líder de todos.

Sen seguir ascendendo, con todo, e volvendo ao noso terreo, o partido de Irun de xogue tamén provocou o seu canto, naquel ano presentado ao Exército das Coplas de Antoine d’Abbadie, e á patria máis a gusto que á pelota.

A nosa conta non termina por tanto, con todo…

Jean Etchepare publicou na revista Gure Herria en 1922 un extenso resumo de Garoa, e citou os versos da seguinte maneira: “Hai unha chea de plumas, como di a pullita, dun senperio, sobre pelotaris franceses”.

De feito, e por iso subliñaba máis arriba a edición de 1930 de Garoa, Agirre non escribiu orixinalmente "Xenpelar", senón "Senpelar". A segunda comparecencia obedecida modificou o Senpelar de Aguirre de 1912 e Xenpelar de todos os tempos. Etchepare en 1922, evidentemente, só podía ler a Senpelar, e parece ser que o golpe de ollo deulle un senperar máis famoso en lugar daquel descoñecido Senpelar.

Novos versos de Xenpelar. E quen é a madria de Oyen, Xenpelar sábeo.

E todo á vez. Quen dá máis?