Hoxe en día, as voces das mulleres e dos nenos e nenas permanecen no seo dunha cultura que deslegitima as súas voces, silenciando as súas experiencias, dentro dun sistema tendente a minimizar ou ignorar os seus dereitos e necesidades básicas. Un exemplo mediático deste problema é o caso de Juana Rivas, pero a súa historia non é máis que unha das moitas que reflicten esta realidade. Casos similares, protagonizados por "Juana," "Gabriel" e "Daniel,", repítense en toda Europa e tamén en Euskal Herria, deixando a millóns de nenos sen protección, coa escusa de priorizar os dereitos dos pais. En particular, a implantación de coidados compartidos sen un estudo exhaustivo e exhaustivo de cada caso pode lesionar o interese superior do menor.

O sistema xudicial e as institucións encargadas da protección dos nenos, en lugar de escoitar e ter en conta as denuncias de abuso, descualifican as experiencias e preocupacións dos nenos e considéranos como ameazas, en lugar de como defensores do benestar dos fillos. Esta é unha forma de violencia institucional que, ademais de desviar a atención da protección dos nenos, revictimiza ás mulleres. Estes enfróntanse ás veces a unha maquinaria institucional que perpetúa un ciclo de opresión e dor, como demostran recentes estudos na Universidade de Oxford (Choudhry, 2021).

Un exemplo moi claro desta dinámica é a utilización nos xulgados da controvertida Síndrome de Alienación Parental. Este concepto carece de respaldo científico e foi descartado por entidades de prestixio como a Asociación Americana de Psicoloxía (APA, 2018), a Asociación Española de Neuropsiquiatría (AEN, 2010) e o Consello Xeral do Poder Xudicial (CGPJ, 2013), que recomendou explicitamente aos xuíces evitar a súa aplicación. Con todo, o SAP aplicouse á arratiana Irune Costumero e á gasteiztarra Inma Fuentes, así como a outras nais vascas que por diferentes motivos non queren facer públicos os seus casos. Esta aplicación utilízase para deslegitimar as denuncias de abuso nalgúns procedementos e canalízase a revictimización sistemática. Así, afecto profundamente á saúde mental e física de nais e menores; produce cancro, enfermidades autoinmunitarias ou suicidios (Dalgarno, et.ao.2024), que lles somete a unha relación de poder asimétrica e abusiva (Universidade Complutense de Madrid, 2022).

O Estado español ha introducido na súa lexislación unha advertencia explícita contra a utilización do SAP ou calquera tipo de ciencia pseudopaje nos procesos xudiciais a través da Lei Orgánica de Protección da Infancia e a Adolescencia fronte á Violencia (2021). Con todo, os resultados desta medida seguen sendo limitados. E algúns letrados advertiron que seguen aplicando o SAP con outras nomenclaturas como a instrumentalización ou a responsabilidade morbosa.

Con todo, segundo datos recentes, tres anos despois da entrada en vigor desta lei, os tribunais só suspenderon as visitas no 12,75% dos casos nos que os pais están implicados en procesos violentos, a pesar de que a normativa esixe a suspensión de devanditas visitas nesas circunstancias.

A falta de aplicación efectiva das disposicións legais pon de manifesto a necesidade dun cambio estrutural que, ademais de perpetuar a desprotección dos menores, priorice o seu interese superior e garanta respostas axeitadas. Para iso, é imprescindible a creación de Xulgados especializados na infancia, dotados de grupos multidisciplinares formados en abordaxes sensibles aos dereitos dos nenos, á perspectiva de xénero e ao trauma.

Así mesmo, todos os axentes institucionais e sociais que teñen relación cos menores deben recibir unha formación obrigatoria baseada nestes enfoques. Isto, ademais de mellorar a aplicación da Lei Orgánica de Protección da Infancia e a Adolescencia fronte á Violencia (LOPIVI), asegurará respostas máis eficaces ante casos de abuso ou violencia. Así mesmo, para garantir o cumprimento da LOPIVI, é necesario establecer avaliacións periódicas das actuacións xudiciais e institucionais, establecendo indicadores claros sobre a protección efectiva dos menores e a capacidade dos profesionais implicados. Só cos medios axeitados, o seguimento continuo e o compromiso real poderase construír un sistema que protexa realmente os dereitos da infancia.

Oihane Artetxe, investigadora da UPV/EHU