O ano pasado, cando se estableceu o confinamento, Begoña, xunto ás súas irmás, atopou en casa dos seus pais unha serie de manuscritos escritos polo seu pai sobre a Guerra Civil: "Apareceron entre os materiais da habitación e, entre eles, ejem! Rusos e chineses no exército vasco e Un chinés no exército vasco. Na primeira, conta como os asturianos pensaron que eran rusos cando escoitaron aos soldados vascos en eúscaro; e na segunda, sinala que nas últimas semanas da guerra tiveron como compañeiros de combate na fronte norte a un chinés chamado "Xangai".

Begoña consultou o tema en Internet e atopouse co libro Os brigadistas chineses na Guerra Civil (China, 2001), que escribiu sobre o tema. Obtivo a versión en castelán (Madrid, 2013) e atopou o que buscaba nas súas primeiras páxinas: Mención ao brigadista Aking Chan. Con todo, non dixo nada do que contaba o seu pai, que Chan desembarcara en Xixón e pertencera á Armada Vasca.

Pai, miliciano e preso

Seguindo este fío, Begoña púxose en contacto con tradutores da Universidade Autónoma de Barcelona e coa súa axuda conseguiu contactar cos autores orixinais do libro, Hwei e Len Tsou, esposas de orixe chinesa que viven en California. "Despois de intercambiar información, díxenlles que sería moi bonito entregar os manuscritos do meu pai á descendencia de Chan e, desde entón, investigamos xuntos". As pistas que acaba de descubrir nas últimas semanas en Xixón e París espertaron aínda máis a esperanza de atopar aos seus sucesores.

De forma inesperada, ao tratar de completar os datos, na Fundación Sancho o Sabio de Vitoria-Gasteiz, na década dos 90, Carlos Blasco Olaetxea Fondoa atopou no Arquivo Histórico de Euskadi o audio da entrevista realizada ao seu pai. "Nese audio hai o relato do meu pai ata que o sacaron de Praza, encarcerárono e liberárono en Asturias. É un gran tesouro para nós, e impactante en moitos momentos".

A historia da guerra do seu pai complétase co que contou nos seus manuscritos e no audio: En 1936, con 20 anos, Luís Ariznabarreta Espilla presentouse voluntario para loitar no Exército Vasco. Primeiro foi membro da Compañía Placentina (xunto a uns 200 pracenteiros de distintas ideoloxías) e, despois, miliciano do batallón socialista Amuategi. Comezou a retroceder nas frontes de Basalgo, Irure e Arrate e foi testemuña do bombardeo en Gernika. Pelexou en Etxano, Lemoa e en innumerables batallas, ata que en 1937 rodeáronse en Trubia (Asturias) e foron feitos prisioneiros. Alí comezou o "gran calvario" dos perdedores.

 

 

 

 

 

 

Tras ser apresado polos vencedores, cumpriu tres anos de prisión e un de recrutamento. Durante o tres primeiros anos, mantívose en varios campos de concentración españois, sobre todo realizando traballos forzados: Mieres (Asturias), O Picadero e San Marcos (León), Santoña (Cantabria), Teruel, Conca, Guadalaxara, Castelló… Finalmente, en 1940, foi trasladado ao cuartel do garda civil nA Praza, pero desde alí foi enviado "recruta" a Donostia-San Sebastián, prorrogando un ano máis a pena. Volveu a casa en decembro de 1941, pero coa condición de que se establecese a prohibición de saír do país. Ademais, entre 1936 e 1945, perdeu ao seu pai, á súa nai e a dous irmáns, por mor das enfermidades que padecía.

Xangai, "amigo"

Segundo conta Luís Ariznabarreta no manuscrito Un chinés no exército vasco, coñeceu Xangai en Asturias, oito semanas antes de ser apresado polos nacionais. "Cando estabamos en Ceceda (Asturias), chegou á nosa reunión un chinés que naceu na cidade de Xangai, acompañado de dous vascos, a enrolarse na nosa Brigada. Destinárono á miña escuadra e loitou connosco, e tivémolo preso ao noso lado. (...) Por tanto, o chinés que menciono loitou cos vascos. Chamabámolo Xangai, porque era o nome do seu lugar de orixe. Foi un vasco máis entre nós, tanto na loita como no cárcere. Perdín a súa pista no cárcere de León, despois de tomala declaración, cando a trasladaron, non sei onde. Eu quedeime no cárcere de Santoña. (…) Amigo Xangai, desde este recuncho de Vitoria, desde Euskadi, un abrazo e un cordial saúdo, de todo corazón. Koldaritz."

Segundo puido saber Begoña, Chan fuxiu do seu país nun barco para "salvar a súa vida, xa que lle perseguía o partido nacionalista chinés pola creación dun sindicato comunista". Desembarcou en Xixón, onde entrou na Brigada Vasca pola República. Segundo documentos militares, tras ser apresado, sufriu unha terrible condena. Mantívose durante seis anos nos peores campos de concentración: Mieres, O Picadero, San Marcos, Santoña, San Pedro de Cardeña, Belchit, Palencia e Miranda de Ebro.

En maio, escribiu ao Arquivo Militar de Ávila, e en dúas semanas recibiu a resposta: "O 23 de setembro de 1943, Aking Chan foi entregado a un representante da legación chinesa, a señora Moncha Wei". Empezou a mirar en Internet e descubriu a necrolóxica da súa muller, a deste ano. A procura continúa cos achados dos sobriños da súa muller en Xixón, onde confirmaron que a súa tía faleceu en marzo, aos 97 anos. Begoña está convencida de que ao final atopou a Aking Chan. "casou coa muller que foi buscala, Montxa Wei. Conviviu con el en París, cambiando de nome, e morreu sen descendencia en 1975. Atopei aos sobriños e estou en contacto con eles para confirmar todo a través dos documentos".

Luís 'Espilla' (Soraluze 1915-Gasteiz 2003)

Luís Ariznabarreta Zubiaurre naceu en Espilla Soraluze o 29 de outubro de 1915. Os Ariznabarreta, sendo orixinarios do caserío Espilla (barrio de Ezozi), chamábanlle así polo nome do seu caserío orixinal.

Luís, o maior de catro irmáns, tivo unha infancia "feliz" na Praza, segundo relatou. Empezou na escola aos seis anos, cos frades, e alí escoitou as "primeiras palabras" en castelán. Aos sete anos fixéronlle as probas de canto para o coro, e foi elixido solista xunto a Migel Olaizola. Tamén aprendeu a tocar a frauta e tocou na banda liberal.

Na súa mocidade foi membro das Mocidades Socialistas Unificadas e da UXT. En 1936, aos vinte anos, marchou como voluntario á guerra, foi fundado polos cidadáns na milicia Compañía Placentina e máis tarde no batallón Amuategi. Tras perder a guerra, pasou catro longos anos no cárcere.

En 1944 contraeu matrimonio con Rosita Orbea Gallastegi, de Osintxua, en Praza, e en 1956, cunha familia de catro fillos, trasladouse a Vitoria-Gasteiz, contratada na fábrica Irmáns Zabaleta, dos pracenteiros. Desde entón, a familia residiu en Vitoria-Gasteiz e tivo oito fillos, entre eles Esther, a súa última filla, nacida coa síndrome de Down e que se converteu na súa "maior alegría". Alfre, fillo de 33 anos, perdeu nun accidente de tráfico en Marrocos en 1995.

En 1977 afiliouse ao PNV e en 1986, tras a escisión do PNV, decidiu afiliarse a Eusko Alkartasuna. Na súa vellez tamén mantivo o seu afán de cantar e aprender, lendo e cantando moito. Participou en máis dunha ocasión nos faladoiros de antigos gudaris e milicianos, e tamén cantou no coro de EA.

Faleceu o 23 de agosto de 2003, aos 86 anos de idade. Un ano antes de morrer, sufriu Alzheimer.