Si descodificaran o ADN do noso petirrojo, debería dicir que é “un instrumento imprescindible para a información, a participación política e a promoción e difusión do eúscaro e da cultura vasca, xunto co sistema educativo”. Así o di polo menos a Lei de 20 de maio de 1982, de creación do Ente Público Radio Televisión Vasca. “Base para o desenvolvemento dos dereitos e a liberdade” da cidadanía vasca. Seguindo co obxectivo de fomentar o eúscaro e a cultura vasca, o artigo 3 fai referencia directa ao desequilibrio lingüístico total da oferta radiotelevisiva no noso país, en detrimento do eúscaro, e que a programación en eúscaro debe servir para paliar esa brecha.

Pasaron 40 anos, cumprindo o mandato parlamentario, desde que Euskadi Irratia celebrou a súa primeira sesión o 23 de novembro de 1982 e desde que o lehendakari Garaikoetxea estreou ETB nos anos antigos. En radio apenas 4 meses e en televisión apenas 3 anos cantando en eúscaro. En maio de 1983 arrincou Radio Euskadi cunha programación integramente en castelán e en 1986 ETB2. Desde entón, o petirrojo de EiTB non tivo máis que mutacións erdaldun.

Proba deste afastamento é que, tal e como acaba de denunciar Telelixo Euskaraz, nos anos 1980 e 90 o 70% dos nenos de Araba, Bizkaia e Gipuzkoa vían debuxos animados de ETB1 e actualmente ETB3 ten unha cota de pantalla do 0,3%. Para as xeracións que creceron con ETB, Sandy Bell, o rei Arturo, Arale, Dotakon, Pottokas, Pac Man ou os protagonistas da serie Dragoi Bóla e Verduras falaban en eúscaro. Con todo, os nenos de hoxe fano en castelán, e si deséxano tamén en inglés, como Youtube, Netflix, Amazon Prime, HBO, Movistar+, Disney+, Clan, Boing, Rakuten, Pluto, ATRESplayer, Appleego TV, Nais Nais, Nais, Nais, Nais, Pais Dragons, etc.

De feito, as familias que queren ofrecer aos nenos contido en eúscaro teñen algunha posibilidade até os 7 anos, polo menos si evitan unha sobredose en Doraemon. Pero a partir de aí temos orfos para ver en eúscaro os debuxos e series que máis lles gustan. Os amigos de Goazen ou Hasiberriak veñen de cando en vez a visitarlles, pero só lles visita. E esquéceche, por suposto, das películas infantís, adolescentes e novas en eúscaro.

O coordinador de Apantallamiento de Gipuzkoa, Ioritz González, quéixase de: “Hai moi poucos contidos audiovisuais en eúscaro. Sorprende que haxa menos películas dobradas que fai 20-30 anos cando consumimos moito máis. Así é cos debuxos animados. Hai máis cadeas, consómese máis, hai máis posibilidades, pero a oferta en eúscaro mantívose igual ou se reduciu”. Izaskun Rekalde e Alex Aginagalde de Apantallamiento Euskaraz quéixanse de que no seu día non hai decenas de películas, series e debuxos animados dobrados por diñeiro público a disposición da cidadanía.

Apantallamiento Segundo os datos ofrecidos polos membros do Parlamento de Gasteiz, o 47% dos vascos utilizamos plataformas de streaming e o 75% dos mozos de entre 20 e 24 anos. Pero nestas plataformas apenas hai películas en eúscaro. E en ningún caso pódense ver series en eúscaro. Nos nosos cines tamén a situación é dramática: só o 1% de todas as actuacións son en eúscaro.

Sen risco de equivocarnos, podemos dicir que as referencias audiovisuais da mocidade vasca son en castelán.

Pero o problema non está só nos mozos. Como digo, case a metade dos cidadáns utilizamos plataformas audiovisuais e aí a presenza do eúscaro é nula. Pero, por outra banda, aínda que nas últimas décadas reduciuse considerablemente, especialmente entre os máis novos, nos nosos fogares dedicamos de media algo máis de tres horas á televisión. E aí a situación non é mellor. De feito, as cadeas de televisión máis visibles en Hego Euskal Herria son as cadeas de castelán producidas fóra de Euskal Herria, que supoñen o 87,7% da cota de pantalla na CAPV. Pero entre os que se producen en Euskal Herria, as emisións en castelán, ETB2, supoñen o 82,1% da cota de pantalla. En total, por tanto, o 97,8% da cota da pantalla de televisión da Comunidade Autónoma do País Vasco correspóndese coa programación en castelán.

Ninguén pode ter tentación de dicir que iso foi un destino da linguaxe propia. Porque hai poucos euskaldunes, porque o eúscaro non está tan desenvolvido para tratar algúns temas, porque non hai costume de escoitar e falar en eúscaro en moitos temas... En definitiva, unha televisión ou unha programación en eúscaro non pode soñar con competir en castelán ou ter audiencias significativas. Con todo, os casos de TV3 e TVG indican o contrario. As dúas cadeas que operan en catalán e galego compiten nos seus territorios fronte ao resto de cadeas. TV3, de maneira destacada, até a televisión máis vista de Cataluña, cun 14% de cota de pantalla e TVG de forma similar, aínda que máis competitiva. Ademais, estas dúas televisións que programan nunha lingua propia minorizada teñen especialmente bos datos nos informativos e no prime time de noites e fins de semana. É moi significativo que unha sesión como a FAQs Preguntes Freqüents de TV3, centrada na actualidade política, económica, social e cultural, teña entre un 15% e un 20% de audiencia, 5-10 puntos máis que o resto de programas en castelán que traballaban á mesma hora.

Dirección EiTB: kukua txantxangorri

Que pasa entón con ETB? Por que a programación en eúscaro ten tan pouco público? Os vascos e os vascos en xeral non queremos ver a televisión en eúscaro? Ou quizais ten que ver o contido coa calidade do que se ofrece?

Segundo o director do Departamento de Comunicación Audiovisual e Publicidade da UPV/EHU, Josu Amezaga, “ETB2 desequilibra a competencia a ETB1. Unha canle ten primacía sobre o outro e hai cousas que se priorizan a favor da programación en castelán”. O profesor da UPV/EHU relaciona estes desequilibrios co desenvolvemento e as decisións adoptadas por ETB. De feito, ETB naceu en eúscaro, pero en 1986 creouse ETB2 integramente en castelán. Decidiuse entón que ETB2 informaría principalmente e ofrecería programas de lecer. Programación infantil e deporte en ETB1. A través do deporte ETB1 entrou a case todos os fogares e iso non é pouco. Pero logo creáronse máis canles en castelán, ETB perdeu os dereitos de emisión dos partidos de fútbol da liga. Coa dixitalización creáronse canles infantís especiais e unha gran oferta. E a ETB1 reducíuselle moito o seu ámbito. ETB2, pola súa banda, continuou desenvolvendo información e ofrecendo programas de lecer. Como consecuencia, o desequilibrio foi aumentando constantemente. A competencia de audiencia é maior que nunca coa multiplicación de canles e a oferta dos últimos 10-15 anos. As cotas de audiencia diminuíron considerablemente. E nesa competencia apostouse pola canle en castelán, polo menos nunha canle, para ter unha audiencia mínima. E saíu a televisión en eúscaro prexudicada.

A dirección de EiTB actúa con ETB1 de forma similar ao txantxangorri. Ao nacer os ovos posta no niño do petirrojo e o cachorro de cuco, elimínanse todos os cachorros.

Os informativos son un claro exemplo diso. Os de eúscaro ofrécense en horas nas que non se afai a ver a televisión ou as posibilidades son limitadas e, ademais, son moito máis curtos. Os de castelán, en cambio, se apantallan durante máis tempo e horas para sentar diante do televisor. O ano pasado os informativos en castelán tiveron unha cota de audiencia do 22,1%, mentres que os informativos en eúscaro tiveron unha cota do 3,3%.

Como exemplo desta desigual competencia, Amezaga pon o ocorrido fai un par de anos, domingo pola noite, ás 22:00 horas, á hora punta. ETB2 no seu programa de xornalismo de investigación 360 graos ofreceu Torturas: o crime mellor escondido. Á mesma hora, en ETB1, Herri Txiki, o Inferno Grande, contaba cunha das mellores audiencias na cadea en eúscaro, cunha cota media de pantalla do 4,2%, que nalgún momento vían unhas 70.000 persoas. O programa de tortura espertou interese e o programa contou cos mellores datos de audiencia da súa carreira (nalgún momento, 286.000 espectadores e unha cota de pantalla do 11,5%). As sesións en eúscaro supoñen a metade da audiencia habitual. Que pasou? Pois, se a audiencia de ambas as canles é culturalmente, política, sociológicamente moi parecida, é de supor que a cota perdida por un gañou o outro. É dicir, que o que gañou ETB2 perdeuno ETB1.

O mesmo ocorreu os sábados pola noite. Mentres ETB2 ofreceu películas estreadas recentemente, ETB1 ofreceu actuacións de danza e música gravadas hai un ano, dous ou tres anos. Recordo que a comisaria TV3 Villarejo estaba a entrevistar ao comisario nunha desas noites de sábado cun programa de bilbainada gravado por ETB1 en torno á rede de sumidoiros, suborno e corrupción no Estado español e ao papel que xogaron os aparellos do Estado no procés.

Nos últimos 7 anos ETB1 non duplicou o eúscaro a ficción de adultos, “non hai ningún outro caso no mundo, con lingua propia, que non traduza ficción para adultos á súa lingua nos últimos 7 anos”. O xornalista de Novo Urtzi Urkizu, que fai un seguimento exhaustivo de EiTB, tamén puxo de manifesto que desde maio se emitiron 130 películas en castelán en ETB2, mentres que ETB1 non emitiu ningunha. Cal é o problema para traducir ás euskera series e películas de ficción punteiras?

Non digamos O Conquis, o programa estrela de ETB. Sen entrar na natureza ou pertinencia do programa, ten unha cota de pantalla próxima ao 30%, e máis de 330.000 espectadores veno nalgún momento. Pero, alguén que dirixe ETB preguntouse cantos vascoparlantes ven? Pois o 56% dos espectadores dO Conquis din que son vascoparlantes e o 80% que entenden o eúscaro. Ademais de non ofrecer un servizo axeitado de televisión aos vascos, non está ETB dirixindo aos espectadores vascos á cadea en castelán cos contidos que ofrece? Cales poderían axudar a fixar en castelán aos euskaldunes nos seus costumes e euskaldunización?

Como di Josu Amezaga, os vascos elixen un ou outra canle, non polo idioma, senón polo contido. Se o contido é máis atractivo en castelán, recorren ao castelán. Diversos estudos explicaron que si nunha situación diglósica a oferta de linguas é parecida, os relatores de lingua minorizada optan pola súa lingua. Con todo, ETB non ofrece esta opción. E é que a oferta é totalmente desequilibrada a favor do castelán.

Sen entrar a discutir si é o modelo máis axeitado, a estrutura e o funcionamento da radio é diferente. Aínda que aquí tamén se dá prioridade á produción en castelán e ofrécense máis recursos, cada radio ten a súa propia estrutura, dirección e política de programación. Aínda que non sexa de forma equilibrada, cada canle funciona como un axente autónomo no seu intento de atraer a súa audiencia e tenta crear a programación máis axeitada para iso. A oferta de ambas as cadeas é de calidade, polo que os resultados son moi diferentes aos da televisión.

Euskadi Irratia ofrece unha oferta ordenada, tendo en conta o número de oíntes e os datos de audiencia (7,9% de audiencia e 150.000 oíntes escoitan nalgún momento do día). O resto das radios en eúscaro, Gaztea, a pesar de que a súa política e tratamento lingüístico daríao para outra reportaxe, conta cun bo número de audiencias e oíntes (9,2% de audiencia e uns 170.000 oíntes). Ambos teñen un número de oíntes equivalente á radio Ser en castelán, audiencias que se escoitan entre eles, e máis que as cadeas que salguen en castelán do grupo EiTB. A pesar de que os perfís e costumes de quen escoitan a televisión e a radio son moi diferentes, onde están as persoas que escoitan diariamente rádioa en eúscaro máis de 300.000 ou, se se prefire, á hora de pola diante de máis de 150.000 televisións que escoitan Euskadi Irratia? Confío en que o petirrojo deunos en castelán.

Tendo en conta os costumes que hoxe en día temos para ver e escoitar os diferentes contidos, as numerosas plataformas e ofertas existentes, os coñecementos e costumes lingüísticos da cidadanía vasca e a nosa necesidade de euskaldunizar á cidadanía, vémonos obrigados a repensar de forma radical as políticas, estratexias e ferramentas da nosa lingua, comunicación e audiovisuais. As autoridades vascas e os servizos públicos de comunicación vascos xogan un papel fundamental niso, pero tamén serán necesarias a lexislación e as políticas que condicionen os medios de comunicación privados.

Mentres tanto, nas diferentes plataformas de streaming de www.zernonikusi.eus poderás gozar das estreas en eúscaro e das estreas de cine.