Cuberta semicerrada, paredes á vista, co interior rozado e cheo de mobles vellos oxidados. O que se achegue ao antigo convento de San Francisco pronto notará o cheiro a cortello e o frío vento dun escuro pasado polas portas rendijas. Utilizada durante moitos anos como caballerizo de sementais do Exército español, e antes diso, até 1967 foi unha prisión municipal, o convento do século XIV, tamén chamado cuartel de Sementais, que oculta o espectacular claustro, leva anos sen utilizar e esperando unha reforma.

O pasado mes de decembro, Ana Ollo, Conselleira de Relacións Sociais do Goberno de Navarra (Geroa Bai), suxire que o edificio podería ser declarado Lugar da Memoria Histórica en caso de recibir unha solicitude. Neste lugar foron encerrados durante o verán de 1936 centos de republicanos e socialistas da Ribeira, moitos dos cales acabaron mortos en fosas comúns. Ollo lembrou que a denominación non supón unha mera alusión a un espazo, senón unha “representación desa realidade que existiu”.

Así, o antigo cárcere de Tudela adquiriría o mesmo carácter memorial que outras zonas de Navarra, como o cárcere de Pamplona, a cova de Otsoportillo, teceríaa de Elio, a estrada de Vidángoz ou o Parque Memoria de Sartaguda.

Moneo, hub audiovisual e millóns de euros

Pero o grupo político do PSN desa cidade oponse a este nomeamento e presenta unha moción para o pleno municipal do próximo luns, pedindo a construción dunha casa de cultura no edificio, en base a un proxecto do arquitecto Rafael Moneo fai 20 anos. Aínda que aquel proxecto foi aprobado en 2010, ao ano seguinte suspendeuse “grazas á mala xestión de UPN”, denunciaron os socialistas. Así, a infraestrutura que tería un custo de 11 millóns de euros nunca comezou a construírse e a Moneo custáronlle máis de 600.000 euros. Só as paredes gretadas esquecidas quedaron do proxecto urbanístico de rehabilitación do casco antigo.

Do esquecemento saíron as eleccións municipais, pero o vello cárcere. Alejandro Toquero, alcalde de Navarra Suma, tamén anunciou a presentación da moción. O Grupo de Coalición do Goberno Municipal de Tudela propón crear unha mesa entre o Concello, o Goberno de Navarra e Rafael Moneo para revisar o tema e facer un hub audiovisual e de videoxogos neste espazo. Toquero presentou a súa proposta “persoalmente” á presidenta de Navarra, María Chivite, pero “non sae do seu inmovilismo”.

O Goberno municipal de Tudela xa ten redactado o proxecto da man do consorcio público EDER, cun orzamento de 11,5 millóns de euros, e os fondos europeos Next Generation queren que se financie. É máis, UPN e Navarra Suma incluíron tamén os recursos para incluír o proxecto nos orzamentos do Estado español e da Comunidade de Navarra de 2023.

“Guerra de mocións en Tudela”, escribiu Diario de Noticias; “O edificio dos Sementais de Tudela no centro do debate”, Navarra Televisión... Máis aló destas declaracións con tinguiduras de voto, os veciños da zona vella piden “un proxecto definitivo” para a contorna, e comparan a situación co plan Marshall: “Seguramente non imos ver nin un euro dos fondos europeos na súa parte vella”. A asociación Principe de Viana, pola súa banda , sinalou a necesidade de conservar o claustro e os restos arqueolóxicos dun mercado musulmán no seu interior.

En xullo de 1936 foi fusilado o maior número de persoas

O convento de San Francisco non é calquera lugar na historia recente de Euskal Herria. Cando os monxes foron derrubados con desamortizacións do século XIX, durante a Primeira Guerra Carlista os edificios foron destinados como hospitais, converténdose a partir de 1840 nun cárcere de distrito de Tudela. Un século despois, no verán de 1936, foi un dos epicentros da represión provocada polos requetés e fascistas na Ribeira navarra.

Segundo os datos recolleitos por Fernando Mikela no seu libro Sen Piedade, desde o golpe militar o 18 de xullo de 1936 até xaneiro de 1937, polo menos 614 persoas ingresaron na cela de devandito cárcere. Moitos deles non viron máis luz, concretamente 185. No arquivo municipal de Tudela, Mikela rastrexou as fichas de estadillos ou entradas e saídas do cárcere, e o historiador navarro ofrece datos incribles: só en xullo foron 301 os presos e deles 119 foron fusilados, o 39,5% dos detidos. Esta porcentaxe supera a proporción de fusilamentos dese mes na prisión provincial de Pamplona (33,5%).

A maioría dos republicanos e de esquerdas que pasaron polo cárcere de distrito de Tudela e fusilaron eran membros de Esquerda Republicana, PSOE, UXT, CNT e PCE. En Tudela, 19 concelleiros e cargos públicos municipais foron asasinados durante a guerra, tal e como lembra unha placa do pórtico do concello, e entre eles atopábase o alcalde Aquiles Cuadra, encerrado naquel cárcere e pecho con chumbo na cidadela de Pamplona tras un longo proceso.

En canto á orixe dos prisioneiros, moitos eran tudelos e corellares, aínda que tamén debía Alesbes, Cascante, Cadreita, Fitero, Murchante, Cintruénigo, Arguedas e Ribaforada. Por exemplo, o 19 de xullo de 1936 –o mesmo día en que a Praza do Castelo de Pamplona encheuse de queimas de toda Navarra– encerraron dezaseis ribaforares no cárcere de Tudela; o 7 de agosto aparece nos documentos que lles deron "liberdade", pero grazas á investigación da Sociedade Cultural Altafaylla nos anos 80 sabemos que todos foron asasinados. En Ribaforada vivía naquela época 1.720 cidadáns, fusilados por requetés e falanxistas polo menos 40.

Barbarie organizada

Estas cifras non son senón un reflexo da crueldade que viviu na ribeira da man dos fascistas. Como noutros moitos lugares, en Navarra tamén foron moi frecuentes as chamadas “extraccións” ou “saca” para despois matar clandestinamente aos prisioneiros. Pero a represión non foi arbitraria de criminais soltos, senón ben organizada, que implicaba a moita xente.

O de Mikel contou 114 sacas en Navarra en 1936: fusilamento de prisioneiros que foron evacuados de diferentes lugares durante días concretos do verán, que sucederon en sete pobos o 3 de agosto na mesma noite, polo que podería pensarse que neses días producíronse numerosos escuadrones mortais.

O terror era tal que moitos presos tentaron suicidarse. O tudelano Francisco Amigot quixo esnaquizar a cabeza a golpes contra a parede cando lle dixeron que tiñan que “saír” do cárcere de distrito de Tudela. José María Jimeno Jurio recolleu ese ambiente da man dun testemuño: “Aquel azaro foi terrible. Deixábanos en liberdade e debaixo había un camión. Todos ao camión. Os que quedaban dentro, tremendo, dicíanlles: ‘Si non vos pasa nada, acender na ponte un misto’. Pero non o acenderon, mataban a todos!”.

87 anos despois, as atrocidades ocorridas no antigo cárcere de Tudela e na Ribeira apenas son lembradas por ninguén, e o que pasa xunto á praza de San Francisco non atopará máis que un edificio obsoleto abandonado, en silencio que rompe co aire frío.