O pasado 19 de marzo, na sala Alondero de Zestoa, tivemos unha interesante mesa redonda sobre a transición enerxética organizada pola comunidade e cooperativa de enerxías renovables Argiola.

A mesa redonda titulouse “Transición enerxética, como?” e para iso os organizadores convidaron á bióloga Aitziber Sarobe e á natural zarauztarra e investigadora en enerxía mariña Markel Peñalba. O xornalista de Zestoa, Jon Artano, destacou no seu papel de moderador, tratando o tema en serio, mostrando a súa proximidade aos participantes e as súas boas prácticas de humor.

Ao redor de hora e cuarto, os dous profesores de Mondragon Unibertsitatea estiveron a dar ricas explicacións, e en moitos momentos, mesmo nun debate san, defendendo cada un os seus puntos de vista sobre esta transición. Ao redor da última media hora, máis de media ducia de persoas que nos reunimos tiveron a oportunidade de facer preguntas e facer chegar as súas opinións. A sesión foi zumenta e rica, estivemos nun ambiente agradable e creo que se cumpriron as expectativas dunhas 50 persoas que nos reunimos na sala.

Eu tamén quería comentar dous ou tres cousas, pero decidimos terminar a sesión antes de morrer. Por iso, decidín escribir con claridade esas dúas ou tres cuestiones que tiña pensadas comentar nela, co fin de envialas como artigos de opinión aos medios de comunicación da comarca (aínda que se me alargou no tempo con motivo das tarefas diarias e vacacións de Semana Santa).

Estas cuestións que quero comentar van dirixidas aos dous invitados principais e ao resto de participantes da mesa, pero por que non, por certo, aos que non puideron estar alí.

No programa, os dous invitados mostraron a súa visión sobre a crise de diversos indicadores medioambientais, as principais razóns da transición enerxética, como facelo, que facer mentres se fai, os seus efectos, as consecuencias de non facelo, etc. Ambas coincidiron en que a transición non debe ser só enerxética, senón tamén de materiais, residuos, proceso de produción de alimentos e, en xeral, dos nosos hábitos de consumo, en definitiva, económica, cultural e social orientada ao coidado do medio ambiente e á biodiversidade.

Pero nalgúns aspectos e/ou visións da transición non coincidiron, e cada un mantivo o seu con respecto e razón de peso. A maioría destas opinións compártoas con Aitziber, outras veces con Markel e outras non teño ideas moi claras, porque o tema é moi complexo. A continuación tratarei de explicar algunhas destas opinións, sempre deixando claro que non son experto en enerxía nin no medio ambiente. Aínda que son profesor de economía e comercio de secundaria e teño o posgrao “Axenda 2021: desenvolvemento sostible”, quero facer estas declaracións como cidadán emprendedor, comprometido co coidado do medio ambiente e o benestar da sociedade.

En primeiro lugar, Jon Artano pediu aos dous que respondan o título da mesa redonda: “Transición enerxética, como?”, dixo Aitziber que, si non me equivoco, temos que facer a transición, pero que non está de acordo coa estratexia urxente que adoptou Europa porque, ademais de basearse en macroproyectos destrutivos contra a natureza, en países con minerais necesarios para facer a transición, provocou e matou “”. Por último, engadiu que a enerxía “verde” procedente das enerxías renovables provén de fontes fósiles (a aumentar) e non a substituíla.

Cando Markel contesta á pregunta, dixo que a transición debe ter tres características ou condicións principais:

1. As medidas que se apliquen deben ser globais, xa que o problema é global e a resposta debe darse tamén en todo o mundo. Será inútil tomar medidas só nalgúns países.

2. Debe estar baseado en criterios científicos. Até o momento, os avances e medidas máis eficaces estiveron baseados na ciencia, que tamén é a que maior garantía achega para a transición.

3. Debe ser democrático, é dicir, unha transición consensuada entre o pobo ou a sociedade.

Pero na miña opinión, Markel, a transición enerxética terá que ser a cuarta característica: debe basearse nun modelo de desenvolvemento sostible razoable e xusto. E si tivésemos que ordenar as 4 características mencionadas pola súa importancia, poría en primeiro lugar na lista o que engadín. Porque o desenvolvemento sostible da sociedade (ou a supervivencia se leva até o extremo) está intimamente ligado ao medio ambiente, dependemos del. E tamén está relacionado coa nosa vontade de preservar a propia saúde do medio ambiente (as políticas), e nas últimas décadas está a chamarnos a atención dicindo que a súa situación se está deteriorando radicalmente.

Con todo, parece que as principais institucións públicas e privadas, próximas ou afastadas, non son conscientes diso, xa que non están a ter suficientemente en conta o estado do medio ambiente nas decisións de transición enerxética. E aí está, na miña opinión, a orixe da maioría dos movementos sociais contra moitos proxectos e medidas nesta materia.

Pero ao falar de desenvolvemento sostible, quero aclarar que non estou a falar até agora dun concepto de desenvolvemento sostible que as empresas utilizan de calquera xeito (en ocasións as empresas só utilizan para blanquear a cara ou facer greenwashing). Nesta idea estendida, nas circulares entre o medio ambiente, a sociedade e a economía, denomínase “desenvolvemento sostible” á zona na que conflúen o tres ámbitos, que teñen o mesmo peso e/ou importancia.

O enfoque do desenvolvemento sostible ao que me refiro tamén ten ese tres círculos, pero o máis redondo constitúeo o medio ambiente, dentro do cal a sociedade é a segunda máis grande e dentro dela a máis pequena a economía.

Desde esta perspectiva, este tres aspectos teñen distinto grao de importancia no concepto de desenvolvemento sostible e, por suposto, o medio ambiente é o que ten maior prioridade ou relevancia, seguido da sociedade e, por último, da economía.

Esta interesante visión do desenvolvemento sostible foi explicada polo profesor de economía da UPV/EHU e membro das asociacións Hegoa e Ekopol, Iker Etxano, na charla que o grupo Elkar-Ekin organizou en abril de 2019 baixo o título “Se é sostible o noso modelo socioeconómico” en Azpeitia. Esta nova visión non vai ser a súa, pero polo menos a ela débolle coñecela e abrirlle os ollos sobre o seu significado.

Por tanto, a transición enerxética (e de materiais, alimentos, socio-culturais...) debería tomar como referencia esta visión do desenvolvemento sostible, na miña opinión, Markel. Si non o facemos, a transición será corrupta, fracasaremos como sociedade. Porque, sendo o principal motivo da transición a conservación do medio ambiente, seguiremos atacando a el unha e outra vez, como estamos a facer até agora. Os exemplos máis claros deste falso desenvolvemento sostible son o TAV e a incineradora de Zubieta, que en absoluto son sostibles desde o punto de vista medioambiental, desde o punto de vista social, e desde o punto de vista económico o TAV non será viable.

No caso da incineradora, ademais, o Sr. Asensio e o PNV deron o nome de "Novo espazo ambiental de Gipuzkoa". Parece un chiste: o lobo preséntasenos como unha ovella disfrazada de pel de ovella, só atrás do pescozo... A cidadanía cualificounos de inxenuo a estas autoridades (os zestoarras dar por babado), é un Óscar de hipocrisía!

Tanto Markel como Aitziber dicían que o problema é grave. Pero Markel insistía en que temos que tomar decisións relativamente rápido en lugar de estar nun debate permanente. Si, eu creo que ten razón en gran medida, porque temos que tomar decisións sen durmirnos e sen enredarnos no xextra. Pero eu creo que tamén é verdade, porque nas últimas décadas case non fixemos nada, que agora, en lugar de tomar decisións urxentes e equivocadas, é mellor que as tomemos de forma racional, coherente e consensuada, aínda que necesitemos un pouco máis de tempo. É dicir, aínda que imos necesitar máis tempo para a transición enerxética, imos facelo ben.

Neste sentido, Markel sinalaba que neste tema todas as alternativas teñen un custo ambiental, que non hai alternativas que non teñan pegada ecolóxica. De acordo, Markel, pero teremos que priorizar as opcións que minimicen a pegada ecolóxica, non? E aí está unha das claves desta cuestión e desa transformación económica e sociocultural: até que punto estamos dispostos a destruír o medio ambiente a cambio dun consumo desmesurado e dun aumento da fame de diñeiro (PIB ditxoso)? E a cambio de manter o noso benestar? É difícil responder a estas preguntas (sobre todo á segunda), pero debemos darlles resposta cara a esa transformación social. Un bo exemplo para este camiño pode ser o movemento emprendedor do Salto Ecosocial, presentado hai poucos días entre diferentes axentes sociais. A ver si esta iniciativa serve para abrir os ollos á xente e ás institucións e utilizámola para iniciar un camiño axeitado como sociedade. Espero que tanto nós como os nosos descendentes sexamos capaces de buscar un equilibrio entre un benestar digno, xusto e que non prexudique o medio ambiente.

Tamén se falou do tema da porta a porta. En opinión de Marcos, os inconvenientes deste sistema de recollida de lixos (necesidade de extraer cada materia en días e horas determinados da semana, cheiro, localización e impacto visual das estruturas metálicas de colgar, etc.) a porta a porta foron a principal causa de fracaso. Segundo Aitziber, a razón principal foi a campaña dO Diario Vasco contra este sistema de recollida.

Aínda que ambos teñen razón, neste caso creo que Markel ten máis razón. Porque, aínda que O Diario Vasco e o PNV condicionaron o tema, contaxiando o debate e manipulando á xente, é verdade que, na miña opinión, os cidadáns non estaban afeitos ás características dun sistema de recollida deste tipo naquela época e non estaban dispostos a facer fronte aos inconvenientes que este sistema supón e a facer un esforzo para superalos.

Tamén me parece moi interesante o que dixo un cidadán que acudiu á mesa redonda. Mentres o sistema político actual segue igual, os cidadáns temos pouca capacidade de decidir sobre temas tan importantes como a transición. Por desgraza, creo que ten razón. Porque creo que si os cidadáns temos capacidade de decisión cada catro anos e ademais esa posibilidade é para elixir partidos políticos, creo que temos unha democracia de baixa calidade. A ver si actuamos con valentía e cando pasamos cada catro anos do “partidismo” que eliximos os partidos cando é necesario á pseudodemocracia na que eliximos ideas e proxectos (algún sistema máis próximo á democracia...). E sería bo votar cando sexa necesario, unha vez ao ano, dous, cando haxa algún tema importante… ou, na mesma votación, votar sobre dous ou tres temas… E por que non, utilizar as novas tecnoloxías se se cumprisen as condicións de transparencia e seguridade. Como este tema pode parecer a longo prazo, non vou estenderme máis, só botarei ese envite.

Aínda que non se mencionou directamente na mesa redonda, tamén quero expor a miña opinión sobre o proxecto Piaspe que queren construír no monte Sañu. Non estou en absoluto de acordo co proxecto e por iso desde o principio tentei participar nas iniciativas organizadas por Sañu Bizirik na medida do posible. Esta contradición débese, principalmente, a que este proxecto segue o modelo de industrialización dos montes con xigantescos muíños de vento, e a que, fronte ás súas vantaxes, os danos ao medio ambiente e á cidadanía son moito máis numerosos (é a principal causa da creación deste grupo e da fusión dos seus membros). Ademais, unha das principais conclusións da exhaustiva análise dos recursos enerxéticos xerados pola Deputación xunto con diversos axentes en torno ao ano 2020 foi que o territorio de Gipuzkoa non é en absoluto axeitado para a construción deste tipo de centrais eólicas. Entre outras cousas, porque temos un territorio moi pequeno, detrás da montaña dun pobo, enseguida temos outro pobo. Non temos, como outros territorios, tantos quilómetros cadrados de terreos con valores ambientais diferentes. Vivimos nunha caixa de mistos e non poderiamos vivir entre montañas cheas de xigantescos monstros destas características. Por tanto, os que estamos en contra deste tipo de proxectos non estamos infectados pola síndrome de Nimby e non creo que sexamos egoístas por pensalo así.

Teño que dicir que Piaspe ten unha interesante visión innovadora que me parece fundamental: interioriza a idea da propiedade compartida dos recursos enerxéticos. Esta é, na miña opinión, a única achega positiva importante que expón o proxecto Piaspe. E é importante propor e impulsar este tipo de fórmulas, pero non nos nosos montes.

O Concello de Azpeitia, a pesar do paso do tempo, está a optar por non mostrar unha posición clara e mantela case en silencio. Non tivo o ánimo de dicir nai ás ideas do partido e mostrar ningunha opinión propia. Onde está, neste tema, a transparencia e o proceso de participación cidadá que até agora demostrou tan ben e valente noutras cuestións? De momento, ademais daquela presenza comercial que se fixo en Soreasun ao comezo do debate, case en ningún sitio. A súa posición, ata que eu sei, quedou conxelada na frase “estamos a estudar o tema”.

A expresión máis positiva e esperanzadora que escoitei desde o Concello no último ano e medio foi a lida fai dúas ou tres meses en Uztarria. Din que o Concello ten que iniciar un estudo sobre os recursos que pode ter o pobo para xerar enerxía (son os que se dixeron antes das últimas eleccións, pero espero que non quede na mera propaganda política). Estes recursos inclúen enerxía hidráulica, placas solares, fotovoltaica, xeotérmica, de biomasa e eólica. Espero que esta última sexa baseada no autoconsumo máis que en proxectos xigantes devastadores construídos nos montes, en proxectos a pequena escala ou, lonxe dos montes, en altas torres construídas en zonas degradadas. Porque, na miña humilde opinión, si queremos facer unha transición enerxética xusta de forma sostible, esa estratexia debe ser un dos alicerces fundamentais, e debería ser a que expoña claramente as institucións públicas (e os cidadáns, por suposto): a partir dunha redución de consumo razoable, habería que analizar as necesidades enerxéticas que temos no territorio, e despois, explotar os recursos de xeración de enerxía que temos aquí e que son de todos (claro, en base ao autocriterio da escala baixa). Todo iso, sen esquecer que investir en investigación e desenvolvemento (en ciencia, en definitiva) é imprescindible tamén neste caso, si queremos ter a man avances que nos axuden a afrontar o problema no futuro.

E si non xerásemos a enerxía suficiente, teremos que ter en conta outras alternativas: proxectos de maior escala que minimicen o impacto ambiental (en zonas costeiras, zonas rurais de baixo valor agrario e deshabitadas, montes de baixo valor ambiental, etc.), explotación e consumo máis racional das enerxías fósiles, etc.

Nos últimos anos, todos os partidos políticos, incluído o PNV e EH Bildu, teñen no seu discurso o cambio climático, o desenvolvemento sostible, a economía circular, a soberanía alimentaria e outras ideas ou valores a favor do medio ambiente e da cidadanía. Pero ambas as partes deixaron de lado todas estas ideas no desenvolvemento da súa estratexia política e están a demostrar unha incoherencia enorme (no caso de EH Bildu, máis si cabe, en relación coa liña que mantivo até agora na súa traxectoria).

Por último, respecto de Jon Artano e aos xornalistas actuais e futuros en xeral, teño que dicir brevemente. Na sociedade actual da información excesiva, creo que lles corresponde un papel moi importante en dous aspectos. Por unha banda, desmentir a información veraz e, por outro, priorizar a información orientada ao benestar da sociedade fronte á información en beneficio dos intereses privados e, sobre todo, das grandes corporacións empresariais. E, desde logo, difundir toda esa información na sociedade seguindo os principios do xornalismo e o código deontolóxico do xornalista.

A xornada foi moi reflexiva e espero que se vaian organizando máis sesións deste tipo ao redor da transición enerxética e os temas de interese xeral da cidadanía. Parabén aos participantes e organizadores da mesa!

Jon Garagarza Arozena (Azpeitia)