Na última década leváronse a cabo diversas formacións e proxectos co obxectivo de revitalizar a lingua nasa yuwe, organizados por Garabide Elkartea en colaboración con nasa e coa colaboración da Deputación de Gipuzkoa e o Concello de Durango, entre outros. Con Kichw, a Asociación Garabide organizou o ano pasado unha formación en profundidade baixo o auspicio da Axencia Vasca de Cooperación para o Desenvolvemento (AAVD) coas asociacións kichwa. No marco desta formación, os activistas de kichwa puxeron en marcha diferentes proxectos a favor da lingua e a cultura. Membros e autoridades que traballaron nestes proxectos chegan a Toribio para coñecer de primeira man o proceso de revitalización que se está levando a cabo na última década no territorio nasa.

O proceso de revitalización da nasa yuwe creceu moito nos últimos anos. No medio dun contexto de violencia contra as plataformas, as plataformas crearon numerosas escolas de inmersión baseadas na lingua nasa yuwe, formaron o ensino e a alfabetización de adultos, cultivaron a paisaxe lingüística, traduciron e interpretado diversos materiais culturais e didácticos, entre outras iniciativas. Os kichws chegan a Toribio para coñecer e compartir este proceso.

Estamos nerviosos pola violencia que sofren as plataformas, porque os kichws tiveron moitos problemas na fronteira e pola conveniencia de chegar a bo porto en pleno día. Segundo o departamento de defensa da vida e os dereitos humanos da organización indíxena CRIC, nestes escasos meses pasados en 2022 foron asasinados 24 membros no departamento do Cauca, e 14 deles na rexión do Norte de Cauca, en Toribio.

Os problemas de Ecuador na fronteira con Colombia levaron a atrasar a chegada dos membros do kichwa, que xa é de noite cando entren no territorio da nasa. Con todo, tal e como se acordou, membros da autoridade nasa e a garda indíxena para que os kichws entren de forma segura no territorio das plataformas lanzáronse a facer escoltas. A falta do último tramo da viaxe, o autobús de Kichw quedouse parado sen poder moverse. O autobús atópase encadeado á entrada dunha ponte debida a un desprendemento provocado polas choivas caídas nos últimos días. A pesar de que xa pasaron as 12 da noite, as plataformas organizaron rapidamente a subida dos 30 kichws a Toribio. Non están dispostos a parar esta ponte que se está construíndo entre os dous pobos na primeira das obxeccións. Conseguiron tres coches e lanzáronse á procura dos ocupantes que a precariedade da vía impediulles moverse. Son as 3 da mañá cando os últimos kichws entraron nas aulas.

O 15 de marzo espertouse dun golpe duro, que lle causou un traumatismo cranial. Miller Correa, membro da Xunta Directiva de Toribio e conselleiro da Asociación Indíxena Provincial ACIN, foi asasinado esta madrugada en Popayán. O seu nome apareceu a semana pasada nun panfleto de ameazas asinado polo grupo paramilitar Aguilas Negras, que negou participar. Coñecido por Miller Garabidetarrak, cando entre 2018 e 2020 foi coordinador xeneral do Plan de Vida do Proxecto Nasa de Toribio, xunto a membros da asociación Garabide, estivemos presentes en varias reunións.

A paisaxe que creou a noticia é doloroso. Ver o corpo dos amigos Nasa provoca dor, están á deriva sen saber dixerir tanta brutalidade. Estamos sen saber como actuar Kichwa e os vascos, cun sentimento de rabia até o corazón, e sen poder quitarlles de encima a impotencia de querer axudar aos amigos e non poder facelo. Con todo, é sorprendente a firmeza coa que se pelexan ao falar coas plataformas. O falante Echi Teran nasa fala da situación nos seguintes termos: os nases que participaron nesta crónica utilizaron ou non un nome falso polo perigo que iso supón: “Afectará moito ao noso proceso. Pero non quere dicir que quedemos quietos, nin moito menos. A loita continuará sempre, protexendo a lingua e a cultura, pero tamén o territorio e a vida. Son situacións que nos marcan como pobo indíxena. Os familiares de Kichwa mostráronse moi sorprendidos por este contexto. Dá moito que pensar, hai moito que seguir traballando. A pesar de sentir dor e dor, seguimos con máis forza para sacar adiante este proceso.”

Antes de almorzar tivemos a oportunidade de falar coas plataformas da autoridade. O intercambio de experiencias entre kichwa e plataformas ten que ser suspendido e os kichws deberán abandonar a nasa antes de que sexa demasiado tarde. Toda a comunidade implicarase na recollida e enterramento do corpo de Miller e nunha situación como esta non ten moito sentido seguir coa axenda que tiñamos para toda a semana. Ademais, os mandatarios non están seguros da dirección que tomará a situación. Nas eleccións presidenciais de Colombia do pasado domingo pódese intuír o declive do uribismo e aínda non está claro cal vai ser o novo escenario. “Este goberno vai morrer en eleccións. Pero vai morrer matando”, dinos unha compañeira de Toribio, que preferiu non dar nome por seguridade. Neste contexto, manter 30 kichwas en Toribio non é seguro e tomamos a decisión de sacar os kichws de alí, entre vascos e kichwas.

Mañá sairán os kichws, aínda que non temos moi claro cal é o seu destino. Con todo, decidimos aproveitar o día que van pasar en Toribio e manterase o encontro entre plataformas e kichws, aínda que só durará un día. Había moito traballo detrás deste proxecto e tamén moita ilusión. Un das plataformas que traballou na organización destes encontros, Lena Mezkisuu, sinala a esperanza: “Estabamos á espera do encontro, era importante para nós. Estabamos a traballar neste irmandamento desde o ano pasado e estabamos a nos preparar para ter aquí aos Kichwa Parentes. Tiñamos moitas esperanzas de compartir as experiencias dos kichws e de ensinarlles como traballamos. Kichwa é un pobo cos mesmos problemas e preocupacións para perder a lingua.”

Entre todos organizamos unha reunión de urxencia e a axenda que imos traballar ao longo do día. Mentres tanto, as plataformas suspenderon as clases –o encontro está organizado nunha institución educativa– e todos os alumnos diríxense cara á sala central. Por undécima vez terán que contarlles aos nenos que un deles foi asasinado, que perderon a outro por ser o líder da comunidade e polo seu compromiso. Desde a sala óuvense berros de tenacidade para seguir co traballo de Miller, por parte de profesores e alumnos. Lena fai a mesma lectura que os berros que chegan da sala: “É unha gran perda e ao mesmo tempo un golpe para o proceso. Politicamente debilítanos, abandónanos unha persoa moi importante. Como Miller non está agora connosco, déixanos un ensino, unha materia, un ensino moi importante para seguir neste camiño de resistencia e loita. Creo que este ensino é traballar en unidade, non dividila. Temos que buscar oportunidades para fortalecer este proceso e non esquezamos de onde vimos.”

Son case as 12 do mediodía cando empezamos co encontro. As plataformas déronnos a benvida oficial cantando. Cantas cousas pode dicir unha soa canción de nasa yuw! A medida que pasan as horas, sentimos que o ambiente do encontro vai cambiando. A rabia inicial e a impotencia vanse transformando a medida que avanza o intercambio. Non porque o asasinato de Miller non estea presente nesta sala, senón porque esa dor inicial está a converterse en orgullo e convicción. Janeth Otaval, responsable do proxecto en Ecuador, expresa o respecto que sentiron os kichws cara ás plataformas: “Na plataforma de terra vemos que os líderes morren e con todo seguen loitando. Isto tivo un gran impacto en nós e dános forza para seguir na nosa loita.”

Os dous pobos míranse mutuamente e mostran a súa firme determinación para seguir nesa aposta decidida pola revitalización da súa lingua e cultura. Estamos a gusto terminando o intercambio, con bo ambiente e cos sentimentos en ebulición. Janeth Otaldo e Echi Terán realizan lecturas similares sobre este intercambio. Janeth segue apostando por esta relación: “Aínda que o tempo que estivemos sexa escaso, foi importante esa compartición, e sobre todo estar xuntos de forma presencial e coñecer ao pobo familiar. Creo que nos dá un vínculo máis forte, dános forza para seguir traballando xuntos cando volvemos a Ecuador.” “Foi moi importante o irmandamento co outro pobo. Este irmandamento permitiunos analizar como estamos. Para o pobo de Nasa foi unha experiencia significativa, xa que temos moitas similitudes. Axudaranos a fortalecer os pobos de Nasa e Kichwa, pero tamén o resto dos pobos indíxenas de Colombia. Quedáronnos moitas cousas pendentes, pero hai que seguir con este proceso.”

Nestes encontros sentímonos como testemuñas privilexiadas. Testemuñas dos primeiros pasos da construción desta ponte entre os dous pobos. Irmandamento marcado pola morte de Miller. Luz Maisa Chávez Córdova, unha das organizadoras dos campamentos de kichwa para nenos e adolescentes, deixa esta reflexión: “Dalgunha maneira, sinto que o que ocorreu vainos a axudar a ampliar máis este camiño, axúdanos a mirar máis aló.”

Os pobos nasa e kichwa utilizan unha gran cantidade de metáforas relacionadas coa natureza na súa linguaxe cotiá. As plataformas non enterran a Miller, senón que o sementarán. Até última hora quixemos aproveitar o día e son as 11 da noite para cando nos imos a durmir, aínda se ouven os últimos bailes e os ecos das cancións. Imos durmir, coa sospeita. A sospeita de que neste século que parece que vai triunfar a crise, os vascos non imos estar sós nesta beira do mar na loita por seguir sendo. Sei Miller. Crecemos en nós.