De cando en vez, mentres estou a facer algo na cociña, acendo Euskadi Irratia, de madrugada. O pasado día cruzáronse dúas noticias nos comentarios dos informantes e tertulianos: a primeira, publicada polo diario The Guardian o 23 de febreiro: «More than 6,500 migrant workers from India, Paquistán, Nepal, Bangladesh and Sri Lanka have died in Qatar since it won the right to host the World Cup 10 years ago». En dez anos, máis de 6.500 traballadores, todos emigrantes, morreron en Qatar na construción dunhas instalacións que acollerán a próxima Copa do Mundo de Fútbol. Un par de mortos ao día. A partir de aí, a cada un do trinta e dous equipos que pasarán á fase final do campionato tocaríanlle máis de douscentos mortos. Unha nova cidade no deserto para construír autoestradas, aeroportos, estadios, a Copa do Mundo de Fútbol que organiza a FIFA. Por cada futbolista famoso que chega até alí, habería que contar unha serie de traballadores que morreron na miseria máis absoluta. Macabra aritmética, si. Quen se atreverá a facer esa mestura de tan mal gusto –entre o fútbol, a emoción e eses parias condenados á morte–? Negocios xigantes, grandes sentimentos identitarios, escravitude, morte…

A segunda noticia con conexión en directo é a seguinte: «A Real Sociedade leva a Copa do Rei aos traballadores do Hospital Donostia. “Esta Copa tamén é vosa”, declarou o lehendakari Jokin Aperribai, acompañado polo adestrador Imanol Alguacil, o capitán Asier Illarramendi e o goleador da final Mikel Oyarzabal. A miña mente astuta ha feito que a noticia dese outra lectura: “Un fabricante de armas de Gipuzkoa ofreceu ao xefe da UCI do Hospital e a unha enfermeira un trofeo doado polo rei de España Felipe VI.ak”. É sabido que as armas que se fan en Gipuzkoa teñen moito tráfico con estados como Arabia Saudita e que a monarquía española ten unha relación perfecta cos de alí: Petro-monarquía, fútbol, armas, guerras…

O tertuliano máis racionalista de Euskadi Irratia, hai uns segundos de que eu apagase a radio, fixo a seguinte reflexión: “Dentro duns anos aos de entón pareceralles grotesco o que está a pasar aquí” (tratábase dunha mestura da Copa do Rei e o gran traballo dos traballadores do hospital). Pero aos que se unen aos sentimentos da maioría, asaltaralles unha nova reflexión ante semellantes desordes: “Por que non aproveitar este momento tan emocionante para impregnar os sacrificios dos coidadores do hospital dos nosos máis nobres sentimentos? Iso é todo o que se puxo de manifesto; é un desexo de confundir estas cousas coas miserias do fútbol, as monarquías corruptas, os fabricantes de armas e as mortes dos traballadores escravos”.

Pero a min paréceme que as cousas (a pandemia, o fútbol, os hospitais) pasaron moito tempo fóra das súas casas, e escoitando estas noticias unha tras outra, non podo evitar encerellarse neste tipo de confusos pensamentos. E retorcéndose aínda máis as cousas, velaquí a pregunta que se me fixo: Non é posible asociarse á sorte dos que perden a vida en Qatar e dos que sacrifican no Hospital o mellor da súa vida? Non é posible asociarse si xa se alargou un ano e o que vai durar é a guerra social mundial sen misericordia que mostra o exemplo de Qatar sobre a pandemia?

Sempre existiu unha tendencia a construír altares de sacrificio aos deuses de cada momento para ofrecerlles o sangue dos guerreiros derrotados, ou de todo tipo de herejes; e tamén das virxes ou mozas que “saciarán ao dragón”. O capitalismo tamén construíu os seus altares para o seu sacrificio e, de mala gana ou en contra, o ritual macabro non debe ser interrompido.

Parécenos que os antigos Altares Sacrificios foron o resultado das supersticiones e das malignas potencias erixidas no seu seo. Deixando ao carón as relixións e as supersticiones de outrora, na Ciencia temos a fe e a esperanza –a caridade era a terceira virtude teolóxica, e nós quereriamos orientar aquela misericordia de outrora cara ao uso racional e sincero desa ciencia–. Pero, seica iso que chamamos ciencia non está a ocupar o lugar que antes tiñan as relixións en nós? Non me refiro aos principios que utiliza a ciencia, como non me refiro aos evanxeos ou ás eleccións persoais que fan moitos espíritos honestos e xenerosos cando falo da relixión.

O filósofo Peter Sloterdijk está entre os que reflexionaron sobre o tema “o fenómeno da relixión despois da morte de Deus ”. No teu libro de vida tes que cambiar cinco normas para coñecer o fenómeno da relixiosidade. O terceiro deles di: “A posibilidade de algo radica na súa impotencia”, que é o único que é crente, que abandona a empiricidad e penétrase no terreo da impotencia realmente existente. “Quen tente esta norma obterá a flexibilidade de tratar ao artista co imposible” (Du mußt dein Leben ändern; Suhrkamp 2009. O teu dois changer ta vie! ; Maren Sell 2011 Debes cambiar a túa vida. Sobre antropotécnica; Pre-textos 2012. Mención desta última tradución 96.orrialdean. Non están as “Ciencias” e as súas tecnoloxías posteriores ocupando o lugar da relixión nas partes máis ricas do mundo? E digo relixión porque non hai nada que se poida chamar “Ciencia”, senón moitas ciencias, ou como máximo algo que se poida chamar “método científico”. E os propagandistas e clérigos que incitan a ese sentido relixioso lévannos a crer na “existencia de algo imposible”: “A ciencia solucionará todos os problemas que ten a humanidade. Sempre se atoparon solucións e así seguirá sendo a medida que se vaian superando as resistencias da xente cega no escurantismo”. A nova relixión prométenos superar todas as enfermidades e a propia morte, así como todas as miserias ligadas a unha vida limitada. Si non pode ser hoxe, mañá, si non pode ser aquí, en Marte.

Máis claramente explícao outro filósofo europeo, Giorgio Agamben, no seu artigo titulado “A ciencia” e “O Medicamento”, que escribiu como Medicamento como relixión en tempos de pandemia:

“O feito de que a ciencia se convertese en relixión do noso tempo, é dicir, o que os humanos cren, é evidente desde fai moito [...] A ciencia, como toda relixión, coñece formas e graos diferentes a través dos cales organiza a súa estrutura: construír unha dogmática sutil e rigorosa no tempo, na práctica, corresponde a un campo moi amplo e capilar, o que se corresponde co que se denomina tecnoloxía […] Non é de estrañar que toda unha parte vital desta nova guerra relixiosa na que é o medicamento. Non se trata de tomar medicamentos ou someterse a recoñecementos médicos ou cirurxía cando sexa necesario: toda a vida humana debe ser unha celebración de culto permanente [coidados médicos] en todo momento”.

Cando temos un grave problema de saúde, todos nos diriximos aos médicos, quizais ao hospital, sen pensar máis, e sen eles estariamos moitos mortos. Doutra banda, cando ocorre unha “emerxencia sanitaria”, temos menos oportunidades que nunca de pensar en temas de saúde: pídennos e dámoslles plena confianza. Pómonos en mans dos que sabemos e cumprimos as súas ordes; todo o demais é perda de tempo e ganas de enredar, cando non é unha irresponsabilidade.

Fe, esperanza… e obediencia. Pero, non estiveron sempre unidas á realización totalitaria da relixión? Hai cen anos, a que parella da nosa contorna rural ocorreríaselle vivir xuntos e facer fillos sen estar casados, sen pasar pola igrexa? E si falo, con que conclusións? Que consecuencias terán aqueles que non estean dispostos entre nós a cumprir con todos os protocolos e obrigacións que impón o sistema sanitario? E os clérigos de entón e os actuais comisarios médicos daban e teñen motivos semellantes e indiscutibles: “Non hai máis que cumprir as leis de Deus/Ciencia para salvar a vida”.

Non teño ningunha dúbida de que os médicos e enfermeiras que recibiron con emoción esta copa que se lle deu ao equipo de fútbol de Donostia son persoas honestas e profesionais exixentes. Creo que eses traballadores están a facer todo o que está na súa man para axudar á xente enferma e salvar as súas vidas. Dixeron moitas veces que se achaban dentro dos límites das súas forzas e que estaban desbordados. Créoo.

Eles tamén están obrigados, nun sistema que nos interioriza a todos, a facer a súa achega sacrificial, como os traballadores emigrantes esclavizados de Catar, aínda que sexa a outro nivel. Pero, ao mesmo tempo, non se pode pasar polas mans empapadas de sangue dos que ofrecían esa copa –o fabricante de armas, a Copa do Mundo de Fútbol Qatar 2022…–, e máis aló dos sentimentos individuais desa representación, quizá sexa lexítimo pensar que o noso sistema sanitario e as industrias da destrución humana e da guerra son o descubrimento e o esquecemento da mesma moeda.

Gustaríame ilustrar a afirmación anterior coa reflexión dun terceiro filósofo favorito. O pensador Ivan Illich realizou a finais do século XX un profundo estudo sobre o medicamento e outras institucións. No último tempo da súa vida falou de “sentimentalismo epistémico”. Trátase dun “deserto semántico cheo de ecos confusos”. Ao mergullarnos nel, necesitamos un “fetiche de prestixio” para poder utilizalo como cobertura ou arranque de seguridade. A saúde pode ser o noso fetiche. No seu nome, falamos obsesivamente da “guerra contra a pandemia” e estamos inmersos na última batalla que ten como obxectivo a “campaña global de inmunización”. Baixo esta cuberta, as autoridades conseguen que apoiemos a desmesura tecnolóxica ou os proxectos de control social. Illich chamou a isto sentimentalismo epistémico, porque se apropian de obxectos construídos do coñecemento, os naturaliza e convérteos en “fetiches famosos”. Nestes meses temos que protexer e salvar vidas e, en nome diso, enxalzar o sistema sanitario e as medidas tomadas polas autoridades en favor desta sanidade volvéronse indiscutibles. Os obxectivos nobres deste nivel abren a porta a unha onda de sentimentos, esperando que todo isto acabe algunha vez, separando estancamente as “contas de saúde” e todo o demais. Estes días estamos dentro da campaña de vacinación que supostamente traerá a inmunización xeral: “A túa vacina protéxeme, a miña vacina protéxeche” énchense de afixes. E coas mensaxes claras do Goberno Vasco: “O obxectivo é chegar aos poucos a toda a cidadanía, pero como non hai suficientes doses, temos que esperar á nosa quenda e mostrar a nosa solidariedade cos máis débiles ou cos máis expostos á infección”. É un sentimento que cobre todo o que sucede ao redor da vacina, non digamos que calquera pregunta ou debate sobre a xestión da pandemia e o sistema sanitario. Quen non está preocupado polos demais? Quen poderá negarlle a man ao máis vulnerable? Destas preguntas bebe o sentimentalismo epistémico. En consecuencia, convertemos unha realidade fantasmal en “humanitaria” ou misericordiosa, ocultando por completo todas as demais cousas que están a suceder.

Intensificando a conciencia do risco e en nome da Vida e da Saúde, os experimentos masivos están en marcha para controlar e canalizar á sociedade; priorizar a telemática para as relacións humanas, o traballo e a educación; incrementar o control policial… Respírase un sistema baseado na discriminación, a guerra e o roubo dos máis débiles, e refórzase a conciencia do risco como base da vida social…

Creo que a quen non nos conformamos co que “hai” pídesenos que nos mergullen nestas augas cada vez máis turbulentas e que tentemos diferencialas e relacionalas na medida.