Desde a implantación da democracia nos anos setenta até as eleccións lexislativas de 2019, Portugal ostentou unha representación parlamentaria permanente dos partidos políticos tradicionais. Durante unhas cinco décadas, a alternancia entre os eixos ideolóxicos de esquerda e dereita facilitou a sucesión de gobernos formados polo Partido Socialista de centro-esquerda e o Partido Socialdemócrata de centro-dereita, algúns deles baseados en coalicións.

Grazas ás eleccións lexislativas de 2022, o partido liderado por Ventura pasou de ser un deputado a ser 12, e transformou o mapa político centro-dereita, que desapareceu por primeira vez do Parlamento CDS-PP desde 1974. Chega é agora a terceira forza política, tras o bipartidismo clásico simbolizado polo Partido Socialista e o Partido Socialdemócrata. O perfil orixinal dos votantes de Chega pasou de homes de mediana idade con estudos primarios ou secundarios a outros máis novos con crenzas relixiosas, concentrados en zonas rurais e insatisfeitos coa política. Os seguidores de Ventura son críticos coa globalización e os fluxos migratorios e quéixanse destes dous fenómenos: a crise económica e o estancamento en Portugal.

Os ataques ao Capitolio en xaneiro de 2021, ou ao palacio do presidente en Brasília, ao Congreso e ao Tribunal Supremo tras a derrota de Jair Bolsonaro, confirman que os votantes de extrema dereita non aceptan o cambio e non están desilusionados coa dirección destas administracións (Stefanoni, 2023). Os cambios políticos en ambos os países, coas vitorias electorais de Joe Bide e Lula dá Silva, producíronse como consecuencia dunha maior mobilización de votantes de esquerdas e progresistas que decidiron traballar para sacar aos populistas do poder. Algo parecido ocorreu en España nas eleccións parlamentarias de xullo de 2023, cando se evitou o goberno formado polo Partido Popular e Vox.

O avance do extremo dereito en todo o mundo responde á creación de alianzas con organizacións máis ideológicamente conservadoras. Os grupos extremos danse conta de que non poden chegar ao poder por si mesmos, polo que recorren a tratados que faciliten o acceso aos gobernos. En Portugal, os socialistas seguen perdendo respaldo respecto de anos anteriores. Segundo Heller, a Alianza Democrática lidera as últimas enquisas e ten unha intención de voto superior ao 28% para as eleccións de marzo de 2024. Con todo, se se manteñen estas cifras, non só gañará a investidura, sen aliarse previamente con outras forzas do centro, se chegan a un acordo e sen dúbida coa ultradereita de Chega.

É importante lembrar aquí a Francis Fukuyama e analizar como o fortalecemento dos movementos populistas pode ser unha resposta ao pequeno respecto da xente ás democracias liberais modernas, onde se garanten os dereitos individuais, os alicerces do Estado de Dereito e o sufraxio. Con todo, estes elementos non son suficientes para garantir o mesmo respecto ás persoas na práctica, especialmente os grupos con historia de marxinación. Pasar da isotimia (esixencia de respecto á igualdade cos demais) á megalotimia (desexo de ser recoñecida como superior) é moi sutil e chega a ser capaz de desestabilizar sociedades a través do racismo e a xenofobia. Os temas construídos en torno ao Thymos (parte da alma que quere o recoñecemento da dignidade) adoitan ser recoñecemento, dignidade, inmigración, nacionalismo, relixión ou cultura, segundo Ruiz (2022). Todos eles superan a dogma da motivación económica e convértense en motores de accións que non poden ser satisfeitas con recursos económicos ou financeiros.

Mafalda Carvalho Cardoso

Estudante da Facultade de Dereito da UPV/EHU, Licenciado en Ciencias Políticas e Doctorando en Filosofía (Universidade do Porto)