Walter Benjamin, Baudelaire, Vila-Matas… O Der Spaziergang (O Paseo) de Robert Walser é paradigmático. Alí non utiliza o paseo, ou o paseo, para a inspiración, senón que converte un paseo en tema literario. Tivo vostede esta tentación?

Non, en xeral, non. Aparecín nalgunha columna, hai mencións implícitas, ideas creadas durante o percorrido, etc., pero explicitamente nunca o fixen.

O Der Spaziergang de Walser non está en eúscaro.

Non, que eu non saiba. A de Walser é única en eúscaro: Jakob von Gunten (1909) Traducido por Edorta Matauko (Erein). Estaría ben que o outro tamén se traducise…

Non che viches nunca no traballo?

Fixen algunhas traducións, pero non me vexo como tradutor. Ademais, eu son moi torpe para outros idiomas.

Torpe? Dominas catro ou cinco linguas, e o latín…

Bo, dominar é dicir moito, arránxomas, pero non son rápido para esas cousas; nos últimos anos tamén teño problemas de audición, e iso tamén inflúe moito. Arránxomas máis fácil para ler.

Si fixéselo, que libro traerías ao eúscaro?

Devolvería moitos, algúns xa están traducidos. Considéroo case imposible, pero ocorréuseme moitas veces en italiano que traería ao Quer Pasticciaccio brutto de Via Merulana de Carlo Emilio Gadda. É un libro de estilo detective, pero escrito de forma totalmente rompedora. Xoga moito co italiano, dunha maneira creativa e rompedora. É xenial. En italiano é difícil, e sería difícil traducilo ao eúscaro. Sei que nunca o farei, pero sería un bo exercicio para crear desde a linguaxe mesmo.

Traduciu Montale ao eúscaro para a colección Munduko poesia Kaierak. Tamén do italiano, na poesía. Que exercicio fora ese?

Recordo que estaba a traducir un poema de Montale cando me dei conta de que o mesmo exemplar podíase ler en dúas claves: por unha banda, nunha linguaxe de pescador e, por outro, nunha linguaxe rústica. No léxico deste poema hai varias palabras polisémicas. E pode ser o mesmo un poema de terra que un poema de mar. Un exemplo é a palabra albero. Ten un sentido da árbore ou árbore e outro do mastro, do barco. É precisamente este xogo o que é difícil de traducir, e á vez un bonito reto. Sen este xogo o poema non ten moito valor.

Realiza exercicios de tradución como formación para escritura?

Si, ao principio fixen moito, pero aínda o fixen. Fago as traducións para escribir calquera libro, tanto de aquí como de alá, así como para este ensaio Itzuliz usu begi. Hai unha chea de citas, de autores que se citan polo seu nome e de rexistros diferentes. Por tanto, estamos a volver constantemente. As citas que se toman adoitan ser bastante condensadas, o que require un esforzo de devolución. En moi pouco tempo son os que din moito e teñen a súa dificultade para volver.

 

 

 

 

 

 

No libro dis que hai dúas maneiras de traer citas: unha de Montaigne e outra de Axular. Onde che situas?

Colocaríaa con Montaigne, si quixese instalarme en algures. Montaigne devolvía as citas. Axular, con todo, daba explicacións dunha maneira didáctica, pero case sermón, por medo a que o lector non puidese comprendelo. Dicir a mesma idea de dúas ou tres formas, etc… non é a miña forma, non.

Falando de adestramento, no libro dis que si un mozo pedíseche consello, diríaslle que para ler as boas traducións. Pero vostede engade entre paréntese que non cre que haxa ninguén que se achegue a iso. Por que o dis?

Porque eu tampouco fun pedir consello a ninguén cando era novo. Si tivese que dicir algo, diríalle a un principiante que non pense nunca que sabe un idioma. Si pensas ou, mesmo sen pensar, practicas coma se soubeses o idioma, non vas ir moi lonxe. Aprendín máis euskera nos últimos vinte anos que en todos os anteriores. 50 anos nesta profesión, estudando cada vez, e aínda vexo un horizonte por diante, e para aprender tanto. Pero pouco tempo. Aí hai unha cousa que non nos damos conta moitas veces: como somos vivos, como vivimos un idioma cada vez, como o facemos, e que a expresividade nos esixe que o fagamos cada vez: si ti dislle continuamente a alguén “che amo”, “ámoche”, “ámoche”… Iso non é nada, senón po. A linguaxe ten mil formas de dicir cousas, e cando se esgota unha expresión, cando non dá para máis, cando rompe, inventamos algo sen darnos conta.

Que relación tes coas xeracións novas? Tenta seguir o que eles fan? Atópasche con eles?

Teño referencias de escritores novos e sígoos con atención. De mozo, tamén fun profesor na Ikastola e na escola de maxisterio. Ao estar en contacto cos alumnos aprendes ti primeiro, estás preto dos mozos e séntesche vivo. Co paso do tempo pérdese esa relación, pasamos máis tempo meténdonos en casa, pérdese a comunicación, si non é con xente moi próxima, coa familia, etc. Si, boto en falta esa relación cos mozos.

Tes a oportunidade de falar dos teus traballos coa xente, en grupos de lectores, na libraría Garoa de Zarautz…?

Si, teño esas posibilidades, pero non podo chegar a todos os sitios que quixese. E sucede que este tipo de traballos che desalientan da creación. Con todo, é a primeira vez na miña vida, na miña traxectoria, que estiven metido no meu traballo, no meu traballo e concentrado na redacción do libro. Foi un traballo intenso. Está formado por pezas curtas nas que traballei na procura e elaboración de ritmos, profundidades, rexistros, ironías. Antes de xubilarme, había que gañar as fabas, e sempre tiña os pans gañados…

E falta de tempo.

Eu tiven tempo de dedicarlle todo o tempo a dous libros: un con Otto Pette e outro con este último. Non podería escribir este libro se non estivese retirado. Por que? Porque pídeche intensidade. Porque este libro non vai pagar en absoluto o traballo realizado. Porque un ensaio non vende en absoluto como unha novela, e ademais é un ensaio que fala de nós e en eúscaro, polo que, en principio, pode ter moi pouca repercusión fóra. Paradoxalmente, aínda que o tema sexa a tradución, a tradución é imposible. Non porque sexa imposible, senón porque carece de interese. No caso de Otto Pette conseguín unha bolsa no Ministerio de Cultura de Madrid. Si non fose por iso, non podería facelo. Quero dicir e reivindicar que para poder escribir literatura necesitamos un sistema serio de bolsas no noso país. Otto Pette non se pode facer por escrito os fins de semana. Eu, polo menos, non podo.

...

Si, fai falta tempo para poder concentrarse. Doutra banda, é moi importante escribir libros que falen das nosas cousas. O sistema literario ten un compoñente mercantil que non permite unha literatura saudable, a non ser que sexa un sistema universitario. Pero é precisamente o sistema máis académico que existe e o que practicamente non di nada da perspectiva do eúscaro. As obras escritas sobre os nosos problemas, sobre as nosas claves e sobre a perspectiva artística da literatura teñen unha gran importancia.

Inclináchesche a escribir nos que chamas tesela, textos fragmentados. Por que?

Atopei unha maneira de contar cousas. Fai unha ducia de anos lin un libro de Cceslaw Milosz, unha especie de autobiografía propia, autobiografía intelectual. Chámase Abecedario, en castelán. A estrutura fíxoseme moi interesante: dáa como abecedario. O abecedario ten a lóxica dun ordenamento neutro, a orde ordénao a letra inicial das palabras. Pero, que curioso!, estás a darche saltos cronolóxicos a través desas palabras, máis aínda que na miña. Agora mesmo, a vellez, agora a infancia… Bailas, cando vas avanzando no libro, volves a unha conta, pero xa colles outro sentido. Este xogo resúltame moi interesante.

Mencionou a autobiografía. Escribirá vostede algunha vez?

Mentres escribía este libro deime conta de que practiquei a autobiografía, a autobiografía intelectual, por dicilo dalgunha maneira, sobre todo no que se refire ao eúscaro. Hai moitas declaracións. Preocupábame a sobreexposición, a innecesaria. Preguntei ao meu ao redor, e como me dixeron que non, continuei. Tamén escribín os papeis da experiencia (2010), cos que hai suficientes elementos autobiográficos. Supoñamos que os principais elementos da miña autobiografía intelectual non están desenvolvidos pero apuntados.

O templo que dá o paseo. Nestes tempos hipertecnologizados e acelerados o pensamento tamén cambiou. Como afecto a Anjel o o creador a présa destes tempos?

Estamos inmersos nun cambio de paradigma tremendo, case sen darnos conta. Eu sempre levo unha vida moi tranquila, pero traballo diante do computador, e levo o móbil, e, sen querer, iso é o que provoca as interferencias. O paseo dáme un acougo, podo dicir até mediodía: “O tempo é meu”. E iso é moito dicir. As nosas estruturas mentais e os modos de ler están a cambiar. Lemos e pensamos de forma fragmentaria. Italo Calvino dicía que aínda non era por Internet. Máis aínda. As novas estruturas ven reflectidas nas obras de escritores xuvenís, etc. Desgraciadamente, non temos tempo de ler cousas que duran moito tempo. Parece que a novela do século XIX esgotouse. Iso está aí, é un monumento e deu moito.

 

 

 

 

 

 

Namentres, son o nove cando chegamos ao peirao de Zarautz. As ondas traen algo máis de forza que ao amencer. Aproveitamos a parada para facer unhas fotos. Á dereita atópase o outeiro de Santa Bárbara. O xornalista cóntalle que alí está situado o primeiro libro que leu nunca en eúscaro: Un vasco en Marte. “Ah, si, de Zubeldia”, dixo de súpeto. Por outra banda, confésalle que foi nese pequeno porto onde leu o seu primeiro libro durante un verán da adolescencia: Tobacco Days (1987). “Vaia, creo que é un dos peores que escribín!”, sinceramente. Imos terminar o percorrido, fomos e demos a volta, pero antes de terminar, un espiñento tema saíu ao porto das letras.

Peter Handke recibiu duras críticas ao recibir o Premio Nobel. Volveuse a expor o tema da distinción entre a obra e o autor. Para algúns son inseparables, para outros a corrupción política e moral devorou tanto a literatura como a arte de hoxe. Que opina vostede?

A marcha política de Handke ten moitas arestas. Entre as súas posicións, á miña entender, positivas está a crítica feroz á hipocrisía criminal de varias prensas e políticos occidentais, subliñando a súa responsabilidade na guerra dos Balcáns. Pero a defensa de Milosevic cala moitas das súas interesantes reflexións. Están nos seus libros. Handy ten unha gran cantidade de novelas e ensaios moi agudos. Hemingway tamén ten boas novelas, aínda que nas súas cartas contábase con gran orgullo que matara a varios soldados alemáns desarmados. A disociación do artista e da obra é difícil mentres a memoria viva. Pero creo que os lectores de cen anos comprenderán mellor que os de hoxe o dilema moral de Handke. A diferenza é que nas cartas de Hemingway non hai dilema moral, senón idiocia moral.

Pero a actitude de pór o foco na moralidade do creador está hoxe en día por encima da obra.

Si, creo que vivimos o tempo da xustiza política. Creo que vivimos na sociedade do receo en pleno día. Este concepto non é novo; L’Ère du soupçon (Tempos da sospeita), escrito por Nathalie Sarraute nouveau roman en 1956, tras o final da Segunda Guerra Mundial. Vimos da Segunda Guerra Mundial, ninguén se fía de ninguén. E iso intensificouse. Noutras palabras, vivimos a era da hipocrisía. O importante é a imaxe e cada un quere vender a súa imaxe, aínda que diga o contrario do que pensa. Coidar a imaxe é ser politicamente correcto: “Neste momento, convenme dicir isto nestas circunstancias, que é o que hoxe está en boga e...”. Máis que unha sociedade crítica, é unha sociedade baseada no receo, en demasiados estímulos e no receo de todos, contrólannos e controlamos.