A miña primeira referencia e imprescindible é un libro publicado en 1975, Medical Némesesis (Némesis médica, Némédicale) de Ivan Illich. Ivan Illich, director do Instituto CIDOC da cidade de Cuernavaca (México), recompilou e elaborou a partir de 1966 gran información sobre as institucións estruturais da sociedade industrial (escola, sanidade, transporte, etc.). ). O libro de Némesis comeza con estas palabras: “A sanidade institucionalizada converteuse nunha grave ameaza para a saúde”. Hoxe en día, a frase pareceríanos unha tolemia, e o que di, digamos que non está en ningún foro de debate. Pero, curiosamente, o libro foi un éxito no seu tempo e traduciuse a varios idiomas.

Unha ducia de anos despois, o mesmo Illich fixo unha especie de autocrítica, máis sorprendente, máis inquietante: “Nos territorios desenvolvidos, a obsesión pola saúde perfecta converteuse no principal axente patóxeno”. Non a intervención médica, como xa se denunciou anteriormente, senón a “obsesión da saúde perfecta”. Está mal coidar da saúde? Non debe ser a nosa primeira preocupación pola saúde?... Obviamente, a palabra “perfecto” é a clave da frase.

Volvendo a aquelas escandalosas afirmacións –e convidando a escoitalas unha vez máis–, empecemos coa industrialización. O desenvolvemento da industrialización fixo imposible calquera outro modo de vida. As migallas que se resisten son tratadas como os antigos eremitas que se retiraban ao deserto: paxaros de mala sorte que reivindican a nosa conversión e a nosa apocalipse instantánea. Hoxe en día todo é “industria”: agricultura e viaxe, sexualidade e arte. E cando falamos de industria referímonos ás actividades comerciais capitalistas: nada vale nada se non é mercadoría (“valor de cambio”). E aí entran todos os coidados persoais e comunitarios que nos demandan a enfermidade, o envellecemento e a morte. É imprescindible para todos nós? A denominación desta industria é “Sistema Sanitario” e quizais a medicalización da saúde sexa a parte máis eficaz do proceso de industrialización global, xa que nos afecta no máis íntimo, o máis vulnerable, no máis esencial da condición humana, na nosa condición mortal.

A procura da inmortalidade física converteuse xa na fantasía “racional” da maioría, e non no delirio dos alquimistas insensatos. Do mesmo xeito que sucedeu co “dereito á felicidade”, recoñecido na Constitución da nova Arcadia dos Estados Unidos, proclamaremos de inmediato a inmortalidade como un dereito fundamental que deben ser recoñecido polas novas constitucións. Miraremos de lonxe as fantasías dos nosos antepasados da eternidade moribunda.

Nas súas reflexións dos anos 70, Illich distinguía tres tipos de iatrogénesis –os efectos prexudiciais inherentes ás intervencións médicas–: os danos producidos directamente polas intervencións clínicas ou a “iatrogénesis clínica”; a segunda a chamada “iatrogénesis social”, que incita a unha sociedade enferma, alimentando cada vez máis as demandas derivadas da súa conversión en paciente; e por último, a “opresión estrutural” que consegue que a propia, a enfermidade e a morte.

Que significaba Illich, o crítico máis profundo e coherente da modernidade, segundo Giorgio Agamben, con aquela sorprendente frase que pronunciou doce anos despois, “a obsesión dun corpo san converteuse no principal axente patóxeno do presente”? Á vista de como estas cousas avanzaron, creo que é máis fácil entendelas estes días. Durante as décadas que seguiron as primeiras afirmacións de Illich, foron moitos os que tentaron crear frontes cara a cara nos ámbitos da saúde e das demais institucións estruturais. Era habitual falar de “Medicamento Alternativo” fronte ao “Medicamento Institucional”, pero o bulldozer da industrialización pronto destruíu aqueles soños como outras frontes ficticias. E tamén os que tentabamos facer fronte á medicalización, cedemos con bastante facilidade, e os beneficios que viñan con ela eran inevitables: tratamentos exitosos contra enfermidades mortais, aumento da esperanza de vida (da supervivencia), etc. Os “sistemas sanitarios alternativos” convertéronse rapidamente en “sistemas complementarios” capaces de tratar algúns efectos involuntarios do “auténtico medicamento científico”, ou polo menos para paliar a tensión, para quen podían pagar eses luxos –para os pobres, aí estaban a comida de lixo e as consultas ambulatorias.

Non están entre os máis hipocondríacos moitos que cuestionan o “Medicamento Oficial” bailando en continuas “terapias alternativas”? A este respecto, Illich referíase precisamente a un “novo axente patóxeno” para finais dos 80: hai moitas maneiras de reforzar a vulnerabilidade, a mortalidade da natureza humana ou a negación da condición corporal. E por iso quizais sexa tan significativo que, despois de tantas alertas graves, como a do desastre ecolóxico, dos refuxiados ou o insosteible sistema económico que vén, haxa unha pandemia que poña en contacto directo coa Realidade Occidente. Este Oeste comeza hoxe en China, capaz de levar a cabo a biopolítica máis firme e desapiadada.

Lanzarse a estas preguntas é quizá a máis inxenua das ocorrencias. Ante a situación de pánico xeral que nos vén á mente lembrar as propostas de Ivan Illich, non hai nada máis urxente, na miña opinión, que discutir sen límites sobre a saúde e a enfermidade nun momento illado e apocalíptico.

Juan Gorostidi Berrondo