Ante a expansión do coronavirus, os traballadores dos servizos sociais que traballan cos vitorianos que non teñen fogar empezaron a preocuparse. Cando se declarou o estado de alarma, o Goberno español, coa previsión de que se emitise unha orde de confinamento, pediu aos responsables municipais que reaccionasen e ordenasen os medios. Adaptáronse algúns recursos, pechouse un, abríronse novos.

Son seis os principais servizos municipais que teñen os/as desafiuzados/as en Vitoria-Gasteiz nunha situación de normalidade. O albergue é un centro de noite de 34 prazas, con entrada á noitiña e saída á primeira hora da mañá. Xunto a el atópase a Casa Aberta, un centro de día completo con 15 prazas. Os usuarios pasan o día e a noite alí e, en xeral, fan unha vida máis normalizada e normalizada que os de Aterpea. Ambos se sitúan na Zona vella. Estrada é un centro de día que abre as súas portas ás 9 da mañá e pecha ás 21 horas, e acolle a moitos usuarios de Aterpe, entre outros. Lonxe do centro, no barrio de San Martín, atópase o Centro Municipal de Acollida Social (CEIP). Trátase dun “recurso de aloxamento e convivencia de media e longa duración”, pensado para acoller a familias e individuos, e conta con 67 prazas. No mesmo edificio do HSUZ pero nun espazo singular atópase o Recurso de Aloxamento no inverno (NOEB). Aínda que as datas poden moverse en función do tempo, adoita abrir as súas portas en novembro e pechalas en marzo. A función do servizo é proporcionar aloxamento nocturno na época máis fría do ano ás persoas que habitualmente realizan a súa vida na rúa. Os usuarios deberán entrar á noitiña e abandonar o local a partir das 8 da mañá.

Pero esta foto dos servizos municipais para persoas sen fogar cambiou substancialmente no contexto da crise do COVID-19. O Concello pechou o centro de día Estrada e abriu tres novos recursos: Na Zona vella, a escola Pío Baroja e o frontón de Lakua. Falamos cun empregado da Casa Aberta, do CPU e do frontón de Lakua para coñecer a situación xeral.

O cinco servizos que permanecen abertos víronse envolvidos nunha serie de circunstancias que dificultaron o seu traballo. Co obxectivo de cumprir coas medidas de confinamento e saúde, todos eles convertéronse en de 24 horas. Cada persoa pasa todo o día no mesmo espazo, incluíndo comidas. Repartíronse ou duplicado os horarios de comidas e algúns espazos para reducir os contactos entre os usuarios.

Cada servizo adaptouse á situación de forma diferente á vez. Itxaso Pérez García é educadora e leva seis anos traballando nos servizos municipais para persoas sen fogar, o último ano na Casa Aberta. Na Casa Aberta, en Aterpe e en Arkillos os usuarios están divididos por parellas nas habitacións. No refuxio é habitual que haxa catro persoas por clase, pero as medidas de seguridade reduciron a estancia á metade. Por iso abriuse o servizo de Arkillos. No refuxio atópanse agora dezaseis persoas e en Arquillos doce.

Difícil adaptación

Pérez asegura que o proceso de adaptación inicial á nova situación foi "moi duro" tanto para os usuarios como para os traballadores. A ignorancia ou a incerteza sobre o mal e as medidas necesarias eran os primeiros días. O persoal foi moitas veces crítico co Concello en relación ás condicións destes servizos públicos, pero nesta ocasión sentiuse arroupado polos responsables, que se sentiron moi atentos ás súas necesidades. Coas novas medidas decididas e en marcha, as dificultades seguen existindo, pero a situación estabilizouse, segundo Pérez: “Agora a situación non é boa, pero aos poucos estamos máis afeitos”.

En canto aos usuarios, as dificultades están a ser moi variadas. Moitos deles levaban unha vida moi urbana e de súpeto pasaron a estar encerrados durante 24 horas, nos lugares e coas persoas que non foron elixidos. “Toda a vida púxose patas para arriba”, explica Pérez. Estaban en prácticas, tiñan esperanzas de conseguir un emprego... Tamén hai que loitar contra a ansiedade ou o aburrimento, e non é fácil cumprir as 24 horas do día. En todo momento tentan organizar actividades e crear novas rutinas, pero algúns non teñen ganas nin ganas de participar nelas. Un dos problemas máis xeneralizados é a dificultade para durmir, relacionada cun estilo de vida pouco activo. Arkillos e algúns dos usuarios de Aterpe tiveron que pór unha solución aos seus problemas de adiccións. Mesmo no máis duro do confinamento, puideron facer saídas de media hora.

Rodrigo Álvarez Gutiérrez leva once anos traballando en HSUZ, limpando e servindo comidas. Lembra o “caos” nos primeiros días da crise do coronavirus. Por unha banda, o nerviosismo ante a enfermidade e, por outro, a necesidade de reorganizar o servizo de forma completa nun ambiente de incerteza. A situación mellorou, despois, aos poucos e a partir da “gran colaboración” de traballadores e usuarios.

As familias foron desaloxadas do CPU e distribuídas nas numerosas vivendas buxán do Concello, onde se mantiveron os usuarios individuais. En canto aos usuarios do recurso NOEB para durmir no inverno, ao principio todos foron confinados nun único espazo. Posteriormente, algúns dos asistentes foron trasladados ao frontón de Lakua, onde foron reacollidos. Outro grupo mantívose no edificio, pero foi trasladado ao espazo do HSUZ, onde se está procedendo ao confinamento xunto a persoas do lugar. Até o momento non se rexistraron contagios diagnosticados, pero nos primeiros días dúas persoas víronse obrigadas a realizar a corentena. Permaneceron varios días illados en dous dos dormitorios. Posteriormente, procedeuse ao desaloxo de toda unha planta do edificio, como medida preventiva para illar, se fose preciso, a usuarios tanto do local como doutros servizos.

Lakua, último recurso

O servizo do frontón de Lakua construíuse desde cero durante o período de alarma e confinamento. É un centro de titularidade municipal xestionado por Cruz Vermella. Joseba Etxebarria, responsable do centro Guinea, asegura que o 85% dos usuarios de Lakua eran persoas sen fogar que durmían na rúa. Durmían en caixeiros ou en fábricas abandonadas, por exemplo. Outro 15% compono as persoas que vivían nas pensións que foron pechas, as que perderon emprego durante o confinamento ou se quedaron na rúa tras separarse da súa parella...

Nun principio abriuse o servizo no baleiro escolar de Pío Baroja, pero pronto se encheron as 30 prazas e por iso trasladáronse a Lakua, onde caben 51 persoas. Os membros de Cruz Vermella din que foi para o bo cambio, porque as condicións eran peores en Pío Baroja –volveron a abrir a vella escola co inicio do ramadán para reunir ás persoas dos servizos para persoas sen fogar que o practican. 11 persoas acudiron desde Lakua. Na cancha do frontón atópanse aliñadas 51 camas de tea pensadas para casos de emerxencia como inundacións. En contracancha repártenlles as comidas e tráenlles a mesma comida que se dá nas residencias. Xunto ao frontón, hai un campo de fútbol, pero a Policía acordoou o lugar e só permítese a circulación de 50 metros cadrados. Pasadas as semanas, non hai ningunha posibilidade de intimidade. Hai tres mulleres vivindo en Lakua. “Non é unha vivencia fácil” di Etxebarria. Proba diso é a agresión sexual que se acaba de producir. Os responsables de Cruz Vermella e algúns usuarios están enfadados polo trato “sensacionalista” que deron á agresión varios medios de comunicación.

O Concello de Lakua reuniu a un gran número de persoas que se atopan en situacións de extrema necesidade económica, emocional ou sanitaria. Hai enfermidades mentais ou adiccións. “Somos o último recurso para todos”, resume Etxebarria, e mostra un doloroso exemplo diso: a policía levou ao home que cometeu a agresión desde o centro para devolvela ao día seguinte, entre outras cousas para que puidese convivir coa muller que lle agrediu. Custou moito, pero os responsables da Cruz Vermella lograron impedilo.

Socorrelos ou protexelos deles?

As condicións materiais dos servizos sociais para persoas sen fogar melloraron en diferentes sentidos. Hai máis prazas e ninguén dorme na rúa –sen esquecer que algúns prefiren vivir ou durmir na rúa que nos servizos das institucións públicas–. No refuxio, onde durmían catro persoas, dúas fano agora. Pero algunhas preguntas son necesarias:

Cales eran as condicións anteriores ao confinamento nestes servizos? Se pasaron de catro a dúas habitacións, por exemplo, débese a que o espazo entre as camas non chegaba a un metro. A pesar de mellorar, algunhas das condicións actuais son aceptables? En Lakua levan 8 semanas vivindo nun frontón, sen intimidade, alimentándose dunha dieta para anciáns baseada en purés, mentres que o Concello ten buxán as infraestruturas para colonias que poden acoller centos de casas ou centos de persoas. Como di Luís Álvarez López, que vive alí desde o primeiro día: “Dirasme que o concello non ten 50 colchóns para que deixemos de durmir nestas malditas padiolas?”.

E, sobre todo, que pasará cando finalice o estado de alarma e confinamento? Cal vai ser a "nova normalidade" que tanto se está falando para estas persoas, e para os novos vitorianos que se van a atopar en situacións parecidas? A Iniciativa polo Dereito á Vivenda e contra a Exclusión Social de Vitoria-Gasteiz puxo aí o seu foco de atención nos servizos de Lakua e Pío Baroja: “Non queremos volver a esa normalidade porque 50 veciños e veciñas non teñen recursos e teñen que durmir na rúa. Ese ritmo habitual, esa normalidade é inhumana”.

Pérez, Etxebarria e Álvarez, destacaron a boa resposta persoal e colectiva que os usuarios dos centros nos que traballan deron ás situacións complicadas que se crearon durante estas semanas. Pérez pensa que algúns se sentiron mesmo mellor: “Son esquecidos eternos, e de súpeto tivéronos en conta e pedir aos demais o mesmo que se lles pide, e cumprírono”. Por que tivemos ‘esquecidos eternos’ un pouco máis presentes que de costume? Como consecuencia dunha nova sensibilidade que prevaleceu no Concello, ou porque se estás na rúa, a contaminación pode propagarse entre nós? “Se todos estes veciños e veciñas retornasen á rúa, no canto de ser considerados como suxeitos con dereito, só daríase a entender que foron tratados como suxeitos de infección e contaxio”, sinalou a iniciativa cidadá de Vitoria-Gasteiz. Non parece que a nova sensibilidade sexa a resposta correcta, tendo en conta que decenas de persoas marxinadas, entre elas menores de idade, que viven nas casas ocupadas de Olarizu, foron cortadas polo Concello antes do inverno, non só pola auga e a luz, senón pola presión da Policía Municipal en tempos de confinamento. “Que pasará cando finalice a emerxencia?” preguntámoslle a Etxebarria sobre o centro de Lakua: “Iso é o que nos preguntan”, respondeu, e a súa cara escura suxire que volveremos condenar aos seus continuos esquecementos ao seu invisibilidad habitual.

No frontón de Lakua tivemos varias charlas cos usuarios. Publicaremos as súas vivencias e opinións no semanario.