Explica Orantzaro que fai referencia a un tempo: «á época en que o sol está máis débil. Entón os antigos vascos facían rituais e festas pagás especiais para reforzalo, sobre todo co lume. Orantzaro é o Nadal, o novo sol». O cristianismo baséase na festa do sol ou do solsticio que celebraba a tribo vasca antes de que o Nadal se consolidase: «no noso país recollemos a pegada diso nos caseríos, en todos os rituais que se facían ao redor do lume».

Usos que sobreviven

Aínda son costumes que sobreviven: «En Sorobarren, por exemplo, faise un lume novo o día de Orantzaro. Abandonan o vello lume e coas brasas dese vello crean o novo. Unha vez feitos os novos pon un anaco de madeira ou un anaco para cada familiar ou familiar, segundo o seu nome. Para os pobres outro e para Deus outro». Era un pretexto para reunir a todos os membros da familia: «era un día e un ritual sacro. Miguel, o ancián amo, fora pastor de Leitzar cando era novo e pasaba alí o inverno, pero ese día volvía a casa camiñando polo monte para facer un lume novo e facer un aparello especial».

 

 

 

 

 

 

Os de Leitza chamaron Orantzaro eguna ao 24 de decembro: «un día ou unha época rica para comer, porque na nosa lingua é tempo para comer con moito fermento, pan, comida, etc.». Neste sentido, Oiartzun explícanos que se crearon outros moitos significados: «O tronco especial que se abrasaba aquel día no lume chamábase tronco de Orantzaro. Noutros caseríos, en lugar de queimalos, puñan na sala un tronco grande e singular, que adornaban co acivro e outras herbas e flores». Orantzaro tamén era un personaxe máxico: «principalmente no medio rural. Era unha pantasma que podía cometer calquera barbaridade, si os nenos non se retiraron a durmir ao entrar pola cheminea. A pantasma que lles quitou a machada aos mozos do caserío Auzmendi…». No barrio de Sakulu tamén era un home terrible que asustaba aos nenos o día de Orantzaro, cunha saba e unha cabaza luminosa na cabeza. Os nenos dicíanlle grandes maldicións e cantaban a canción Orantzaro de Leitza». Tamén era unha gentilla que perdía o ollo, «si no barrio de Erasote estréase ou se regala algo o día de Orantzaro, Orantzaro perde o ollo…».

Bonecos diferentes, todos válidos

O boneco é, con todo, o costume máis estendido na actualidade con esta palabra: «Os Orantzaros son bonecos que se colocaban en xanelas, balcóns ou chemineas no pobo e nos caseríos a noite do 23 de decembro». Quixo subliñar que todos os bonecos eran «e todos eran cicatrices: a vella que colgaba da xanela, a imaxe dun alcalde ben vestido, o segador que estaba na punta da cheminea, a muller que estaba a coser no balcón, o terrible boneco con cabeza de cabaza en forma de bruxa…». Cada ano facíase un novo boneco: «en forma de mozo ou de home, pero tamén de moitas outras formas: moza, avoa, bruxa e sen xénero definido».

Queixa das mulleres

Con todo, co paso do tempo, este costume de confeccionar o boneco á carta cambiou: «Cando no grupo cultural habemos preguntado sobre este tema, moitas mulleres fixéronnos unha queixa coa intención de denunciar o que sucedeu con este tema, ou polo menos para reivindicar a marxinación da figura da muller. Algúns mesmo se referiron á vergoña de colocar unha imaxe de muller: ‘nós así o coñecemos e así o facían os nosos maiores. Pero agora dá vergoña que non sexa así’, ouvímolo moitas veces». Inaxi de Aliñe contoulles tamén: «así nos dixo. O home que o quería podía arranxarllas como quixese. Pero despois empezaron a dicir que non. Que non o necesitaba así e acabouse». As persoas maiores foron as únicas que recibiron críticas: «Itziar Sagastibeltza tamén dixo no ano 2.000, nun programa de Nadal de Euskal Telebista, como era a tradición de aquí. Que a época da Oranza podía ser o mesmo para unha muller que para un home. Varios amigos reprocháronllo por dicir iso».

Unha tradición centenaria

Con todo, as referencias da historia están aí para silenciar aos ignorantes: «A referencia máis antiga que atopamos é a de 1914 e, curiosamente, o primeiro Orantzaro era unha muller. O pasado 24 de decembro, os viaxeiros que chegaron desde Donostia-San Sebastián sorprendéronse ao ver a unha muller apoiada na balconada do caserío Garagartza e que se dispuña a saír á rúa. Caía a neve, que estaba moi ben vestida. Era unha boneca, disposta para a tradición do día. María Luisa de Dendarín comentounos isto aos 92 anos ou aos 92».

Imaxinación en danza

A imaxinación púñase a bailar e os resultados eran a miúdo estraños: «Asuntzion Lasarte díxonos en máis dunha ocasión que en Katalintxona levaban unhas Orantzaro moi curiosas: un home púñase na man con dúas chapas e, se alguén se achegaba, tocaba chapas, kax-kax. Trátase dunha referencia de 1.920 anos».

 

 

 

 

 

 

Completadas co que dispuñan

Para completar a Orantzaldia utilizaban os obxectos que tiñan a man en casa: «debían ser bonitas, elegantes e especiais». Así, «para formar o corpo usaban paus e para curar o interior usaban palla ou nogueira. No pobo tamén había algúns maniquíes. Para facer a cabeza, baleiraban a cabaza, utilizaban as cabezas das bonecas ou as facían con palla dentro dun pano». Tamén había que vestirse, «algúns usaban roupas vellas, pero outros usaban roupas elegantes. Para adornar a cabeza moitos utilizaban botóns, pequenas teas.»

Testemuños

Os membros de Altzadi Kultur Elkartea traballaron na recollida de testemuños para que este costume quede na memoria colectiva e sexa accesible no futuro: «Agora estamos a elaborar un vídeo para mostrar ao pobo o que recibimos a través dos testemuños e telo ben recolleito». O seu obxectivo é claro: «Gustaríanos que a xente de aquí coñecese e coñecese como era o costume do lugar. E que, de paso, quen queira poida mantelo e renovar a súa tradición».