Aprendeu a facer entrexatas antes de aprender a andar?

Eu son de Eskiula e é certo que desde pequeno aprendín a danza co meu avó, el sempre estivo bailando e o meu tío tamén. Crecín en casa nun ambiente de baile e cultura, porque os meus pais tamén cantan... Pero é certo que sempre tivemos unha relación especial co avó sobre a danza, sempre ouvín dicir: "Si non gústache facer entrexatas e dobres con botas non váleche a pena", sempre foi esa complicidade e hoxe en día sempre segue moi de cerca todo o que fago.

Aprendiches euskera de pequeno?

Aprendín euskera en casa porque a ikastola estaba moi lonxe de Eskiula, así que fun á escola francesa de Eskiula e logo á escola de Oloro, en Biarno, na fronteira con Eskuila. Aprendín euskera desde pequeno pero na miña infancia houbo unha época na que non quería falar en eúscaro, repetía todos os días "Moi pas de euskara". Na escola non entendía ben aos demais cando falaban francés e houbo un baleiro. Entón empecei a estudar francés na escola e iso levoume a dicir que durante moito tempo non tiña palabras en eúscaro. Máis tarde, deime conta de que tiña euskera, que botaba de menos, sobre todo cando naceu o meu irmán e atravesei máis xente por Zuberoa. Desde entón sempre estamos en eúscaro en casa, con toda a familia.

Di que tamén saes a cantar ao escenario.

Si, desde pequeno fixen as dúas, canto e baile. A miña nai daba leccións de canto todas as mañás, cantaba unha hora e bailaba unha hora. Os meus pais, doutra banda, co grupo Lagoa, daban un concerto todos os fins de semana por Zuberoa, entón eu tamén ía de pobo en pobo todos os fins de semana, na praza en primeira liña, no meu banco, mirando e aprendendo aos pais.

Despois en Eskiula, con 18 anos fixemos unha mascarada e empecei a ofrecer espectaculares no meu pobo, andei moito por Zuberoa participando en diferentes creacións. Por exemplo, coa Compañía Berritza ofrecemos Bakuna Show, nunha Üda, en espectáculos, nos que incluímos a danza contemporánea, unida á danza Xiberotarra. Na creación de Baküna Show o baile xiberotarra era o protagonista pero era algo novo para nós. Fomos máis lonxe na danza contemporánea co coreógrafo Fábio López e perdémonos/perdémosnos un pouco, empezaron a xurdir preguntas, ou como queriamos ir coa danza contemporánea, en que quedaban os nosos pasos, en que estabamos nós, si era o límite... Aí deime conta de que a nosa danza de Zuberoa perdía algo si o contemporáneo metíase demasiado. Eu amo a danza contemporánea, pero para salvar a nosa cultura e facela ir máis lonxe non sei onde está a fronteira nin até onde pode ir, non é fácil.

É importante reter o patrimonio inmaterial?

Si non existía patrimonio inmaterial, non existiría cultura. Seriamos persoas físicas, pero non podiamos ser nada. Talvez dunha delas é terriblemente forte, porque así vivimos en Zuberoa, a miña vida faise ao redor da danza, o canto, o idioma, así vexo a miña vida e a dos meus amigos. Tamén noutros países, como Francia, a cultura é básica para moitas persoas. Sen iso non somos nada se se pode e pérdese, que seriamos? Un computador? Por exemplo, en Eskiula vexo que xa non haberá máscaras nin pastorais e aí vexo que a nosa cultura, o noso patrimonio inmaterial, está a perderse un pouco; sen obxectivo, sen espectáculo no albo, a danza e a música están a perderse o teatro, polo que non haberá cursos de danza ou canto para os nenos.

Aparéceche un punto de tristeza ao referirche á Esquila?

No esquí sempre houbo algún empuxón no pobo, logo co confinamento cambiaron moitas cousas e talvez iso creou sentimentos estraños; quizá por iso estou a falar bastante pesimista. Talvez o mundo volva empezar con normalidade, e as cousas volvan empezar, estarei máis tranquilo. Na fronteira con Biarno hai moita xente vinculada á cultura vasca, pero outro non. Esta realidade dáse, fundamentalmente, en todo o País Vasco, pero é certo que o feito de estar na fronteira inflúe máis en moitos aspectos. Entón si que pode volver organizar a mascarada ou a pastoral, pero hai que levar un traballo rápido. Logo é verdade que eu non estou demasiado en Esquila agora, teño o comercio en Maule, vivo alí e móvome moito por Zuberoa. É verdade que estando alí podemos facer cousas. Co eúscaro tamén se pode dicir o mesmo, en Eskiula o meu irmán e eu somos os únicos mozos que estamos a falar en eúscaro, non hai nada máis na nosa idade, así é.

Implícanse hoxe en día os mozos nas actividades culturais?

Non direiche que non, é iso o que estou a facer! En case todos os pobos de Zuberoa hai unha escola de danza, cun gran número de profesores e alumnos, tamén se fan moitas creacións e iso impulsou aos mozos nos últimos anos, espertóuselles o desexo de ver que se pode facer, tanto nos espectáculos tradicionais como na creación, cousas sinxelas entre amigos ou espectáculos máis grandes. Cada ano tamén hai mascarada, pastoral, cada ano un pobo asume a organización de grandes citas, traballando no crujido, aprendendo cancións, bailes, preparando traxes, e iso sempre dá un empuxón. Sempre hai alguén que chega cunha idea bonita e hop! Montámola entre amigos. Somos moitos os que queremos impulsar as cousas aquí.

No ámbito laboral, pasou de atender aos pacientes a vender gasnas.

Primeiro estiven na facultade vasca cursando estudos vascos e logo cursei estudos de enfermaría, pero sempre quixen abrir un hostal na miña memoria. Logo é verdade que a pousada é un traballo duro, entón empecei a ver o que faltaba en Maule e decidín abrir a estación de gas. Logo encántame ese terreo porque o meu pai e a miña nai son labradores, coñezo ben ese mundo. Doutra banda, traballar en Zuberoa, é algo normal para min, porque non me vexo en ningún outro sitio.

Co nome da tenda, pedín ao meu pai que me axudase a elixir, xa que é habitual que escriba as letras das cancións, e propuxo "Xirikota". Entón o irmán respondeu, asombrado, que a trilla era o pasto dos porcos. Pero é certo que a palabra "Xirikota" é fermosa ao oído, así que nos puxemos de acordo. Ao principio quería pór o nome de "Jin, jan, jun", unha frase que tantas veces me repetiron os meus pais, e que, por certo, revela o meu carácter, o temperamento, o comer e o marchar. Ao final, como era demasiado longo, retivémolo como unha estrofa para polo no comercio e porlle o nome de "Xirikota" na porta.

É importante saber euskera para ser comerciante en Maule?

É moi importante dos que hai e ao principio non pensaba que o ía a utilizar tanto durante o día, porque cando a xente se mete no comercio saúdanme case sempre cun hon de auga e non bonjour, e eu estou contento. Logo facer unha comunicación bilingüe non sempre é fácil, a xestión das redes sociais tamén tarda moito.

Bailarín, cantante, empresario... O vento feminista ha soprado en Zuberoa?

Non é pola forza unha reivindicación, é o meu carácter, son así, non busco nada especial, fágoo tal e como vén. Despois, o espectáculo Topa Noka foi o primeiro en tratar o tema do lugar da muller, tanto no mundo da danza como na sociedade, e é certo que o seu recoñecemento e entrega na praza foi importante, sabendo que na danza de Zuberoa a muller non tiña ningún sitio antes e sabendo que sen ela, hoxe en día, as danzas de Xibero estarían perdidas. Tamén é verdade que traballando ese espectáculo, mirando as fotos, escoitando as conversacións, démonos conta de moitas cousas sobre as nosas esposas. Nas reaccións do público, a moitas mulleres pareceulles un espectáculo moi fermoso e agradecéronnolo, mentres que os homes… non me acordo de nada, ou si, o meu avó púxose moi contento. Entón si que o dixen na praza foi moi importante, pero logo eu non o reivindico na miña vida, fágoo xusto como penso.

Tes un proxecto especial na cabeza?

Temos entre mans un proxecto moi variado, por exemplo, estamos a preparar un novo espectáculo con Topa Noka, unha nova frustración sobre o ritmo. O ritmo, o paso, o ritmo de vida que temos desde pequenos, o ritmo dos sentimentos, o ritmo que supón a mundialización, ese ritmo que se rompeu no tempo de confinamento e que sucedeu nesa época. Somos conscientes de que o mundo e a mundialización imponnos un ritmo, pois nos veu a idea de crear cousas diversas, desde unha frustración.

Despois decidimos volver ocuparnos da asociación Berritza cun amigo. Queremos traballar coa mocidade para que teñan ganas de implicarse en actividades culturais; por exemplo, levamos un traballo para ampliar o ensino e a práctica, para difundir e estruturar o teatro, a danza, a música, a canción... Logo traballaremos para aprender como levan a produción ou as coproducións como voluntarios. A terceira área será a de levar aos grupos máis pequenos, por exemplo, como empeza un espectáculo no pequeno grupo, para pedir subvencións, escribir unha creación, montar unha montaxe, pór música, etc. Queremos axudar aos mozos que queiran moverse na cultura a levar eses pasos. Agora queremos facer todo o que nos ofreceu moita xente, temos que levar ese labor de transmisión absolutamente, que non haxa un silo. Temos que traballar niso, é moi importante dar o que tiven.

Como vives estes estraños tempos de COVID?

Foi bastante duro, por fortuna tiñamos en mente unha creación e empezamos a crear. Tamén aproveitamos este tempo para adiantar os traballos de reactivación da Innovación e creo que grazas a iso pensamos ben na asociación e levamos ben o traballo. Daquela todos os demais aspectos de Covid foron duros, estabamos a perder todos. A min persoalmente sucedeume pensar: -Que son e que fago? O traballo estivo de acordo, pero despois? Aí vin realmente a importancia dese patrimonio inmaterial, á parte dos traballos que hai que facer, que sen esas cousas que nos fan as persoas, sen cancións, sen bailes, non somos nada. Estaba verdadeiramente perdido. Logo volvemos coller forzas, tamén foi unha mascarada levada clandestinamente, e cando tivemos a oportunidade de volver cantar amodo, ao ver que non perdemos nada, acougámonos.

Tes algún soño que cumprir na túa vida?

Tiña un soño aos 18 anos, quería ser un bailarín profesional, salvo aquí de feito, deime conta de que non era nada fácil, que estaba lonxe da miña vida. Xa non me desbaste, porque atopei o meu camiño e podo bailar todos os días aquí... Con todo, coa asociación Berritza queremos levar ese traballo, é dicir, se un mozo de aquí quere dedicarse á danza, queremos estar para axudarlle a dalo.

Se non, para que a cultura viva e o eúscaro tamén viva, ese é o meu soño.

Podería acabar cun tema que non mencionamos?

Non, creo que demos a volta.