Olentzero tamén heterodoxo?Nos
últimos anos o pobre Olentzero perdeu horas. Non crería que pasase iso, si, viuse neste mundo moito máis grande, e as pedras non foron espantadas de tremor. Por tanto, Olentzero tamén terá que pasalas; menos mal que teña bonitos capóns, rebozados e botellón, si non tería que morrer de frío no negro inverno dos petralqueros vascos de hoxe.

Hai uns anos, unha noite de Nadal saín á rúa e atopei a uns Olentzero sen Olentzero. Cantaban algunhas cancións novas, entre elas algunhas do repertorio dos novos cantantes. Cando estaba a mirar, un día entoárona «Como un asasino» de Julen Lekuona, e pouco despois a famosa e altísima canción dun tal Xabier Lete. Quedei coa boca chea. Pregunteilles polo motivo dos cantamoles (porque un deses cantantes pedíame unha moeda cunha risa) e díxome que a pataca baiño era máis seria, que aquilo de Olentzero pasaba totalmente de moda e había que decorala cunha nova «mensaxe».

En realidade, aqueles anos eran «anos de desmitificación, e este tipo de conduta non resultou moi sorprendente. Así, aqueles mozos querían desmitificar Olentzero. Non me cansaba de preguntarme que razóns históricas e que simboloxía tiña ese costume ou tradición de Olentzero, porque sabía que estes mozos non sabían nada. Eran moi novos «concienciados», iso si, non souben moi ben en que consistía a medusa interna de conciencíaas. Con todo, en lugar de cantar Olentzero cantaban «os poetas hois». Eran mozos moi concienciados.

Funme a casa, cambiei os zapatos e funme co meu mesma a través dunha dialéctica naspillagante. Naquel momento eu non sabía que era Olentzero ou Poeta Hoie; non sabía que o fillo menor de Olentzero era Poeta Hoie, ou que o avó Olentzero e o poeta Hoie eran illoba, ou que animal era. A min gustábame moito o Olentzero e as cancións del: doutra banda, o poeta Hoie era o autor da canción, e aquela canción non me gustaba nada de Olentzero.

Pasou o tempo, o ano pasado eses mozos non cantaron nin Olentzero, nin Poeta Hoie, nin nada máis. Até hoxe. Estes mozos, loxicamente, quedaron esnaquizados baixo a pesada carga da súa nova conciencia. Deixou trituradas os pesadelos da nada. Dous arriba.

Con todo, o Olentzero seguiu adiante, ás veces lanzando un grolo do botellón, o pobre ancián sufriu unha tormenta. Si antes saïamos a pasear polas rúas de Oiartzun e Donostia, máis tarde saíron tamén en Pamplona e Vitoria. Tiña sentido, claro, non era unha fantasía. A xente nova, aprendendo da vella, estudou e asimilou a mitoloxía de Olentzero. A Gañe, cando este Olentzero podía ser un vascuence de territorios desvascos.

A verdade é que para estudar a Olentzero non había que ir lonxe; os vestixios dun comportamento cultural vasco existían ao redor da ortodoxia e a humanidade máis xenuína: don Manuel Lekuona, José Miguel Barandiaran, etc. Eles, unha vez máis, xa deran a interpretación de Olentzero, e era bastante interesante e moi virado. Máis ou menos, e agora que lle escoitei outra vez a don Manuel Lekuona nunha intervención, sería:

A celebración de Olentzero é un costume que vén da época dos xentís antes de que os vascos cristianicen. Olentzero é a celebración do solsticio de inverno, unha celebración que ten moito que ver coas relixións e ritos naturistas da vella Europa. Esta época e ritual, coñecida como Olentzero, converteuse nun personaxe singular nalgúns lugares de Euskal Herria, da que xurdiu o OLENTZERO. Olentzero buruaundi e tripaundia.

OLENTZERO, como personaxe, é carboeiro e dedícase á carbonería na menñia; o carbón serve para facer lume e para facer o propio carbón necesítase lume con madeira (carbón). Este ritual do lume lévanos á celebración e o culto ao sol, como en todas as relixións antigas naturistas, e o OLENTZERO, con todas as súas particularidades e variacións, expresaríao.

Máis tarde, coa introdución do cristianismo en Euskal Herria, e en Europa tamén, a Igrexa cristalizou con moi bo sentido esas festas e celebracións pagás ou xentís (é dicir, co bo sentido da neglixencia e fixación da Igrexa). Así, o solsticio de inverno ou Nadal, o día do nacemento de Jesús, e o solsticio de verán, a festa de San Juan.

Hai tempo que Olentzero tivo ese dobre sentido entre os vascos, e por iso, si é necesario, valorabámolo todos. Porque era un personaxe non dogmático nin fecheiro para mirar cunha mentalidade aberta e ollos rápidos. Este Olentzero proviña dunha tradición antiga e espléndida, alegrábanos. O Nadal dos nosos días a un chabacanizado, que instauraba un ambiente misterioso e forte.

E valorabámolo como bo, como celebrar e cantar... ata que apareceron eses hábiles desmitifiladores. A quen pensan que a “desmitificación” das tradicións, festas e celebracións vascas é un mero cambio no mundo industrializado de hoxe, teño que darlle un pequeno desgusto, non é a única razón. Un vello mito, ao ser popular, podería servir para completar e fortalecer a conciencia cultural dese mesmo pobo renovado, e tamén para que o persoal dun pobo fixe na súa lenda orixinal. Ou Olentzero tamén é un invento da burguesía e un enloquecedor instrumento?

Si, os «desmitificadores» non aceptaban esa visión porque non lles conviña. Había un lema, claramente nuns papelitos especiais, e baixo unhas siglas abriuse ao vento: o que en todas as súas aparencias, en todos os puntos da súa personalidade, hai que desmitificar, romper, golpear e criticar até os ósos. Así, en nome da nova ortodoxia, o propio Olentzero tamén foi un heterodoxo naturalizado e zocorizado. Pola miña banda, kaka dedilla para todos aqueles que cantaban «Poetas hois» en detrimento de Olentzero, porque o poeta contable e o Olentzero non eran inimigos.

Así foi pasando o tempo, e os amigos de Olentzero faciamos a alegría de saír a pasear pola rúa. Os socios da antiga e eterna orotodoxia (Ortodoxia Nagusia) volveron a gritar desde o outro extremo contra o Olentzero. É dicir, Olentzero non é a festa dos Cristiáns. Din que non hai que saír á rúa en Noiteboa. Din que non hai que cantar as súas cancións... Que non hai que cantar, leste, por exemplo?

Achégache cun novo gerade

o noso Embaixador con Olentzero;

Olentzero foinos ao monte a traballar

carbonear co intenciy;

Jesús naceu en zuenia

achegouse a dar parte.

Non, señores, Olentzero non é o personaxe do día de Noitevella en Oiartzun. E iso non o digo eu, iso sábeo tamén don Manuel Lekuona, e diríao. En Oiartzun, á tardiña do Ano Vello, cantábanse coplas de «Deus sálveche». E o Olentzero, o Olentzero tripaundia, como se fixo ao longo dos anos, xeracións, séculos que saïamos en Noiteboa.

Este ano, por exemplo, Olentzero tamén saíu en Donostia o Ano Vello. Non te quedes aburrido por tan pouco porque o farían coa mellor vontade do mundo. Si, vou dicir claramente que si isto ocorre así, só poderiamos aceptalo en nome do cambio natural do costume, e non porque o dixeron o novos don Marcelino Menéndez Pelayo, da ortodoxia integrista.

E vou dicir, claramente, que en Euskal Herria ese inmenso integrismo non ten tradición popular nin argumentos de iñun.

Si queren limpar a orotodoxia cristiá de todo o sabor xentil, xa que entre as mans atópanse con nada: quitaremos a festa de San Juan; quitemos o kalendario naturalista e tantos santos e festas que van pegados ás estacións: Quite o rito da auga e do lume; quite as ermidas, quite as ermidas, quite todos os séculos precristiáns da Lenda do País Vasco.

Como dixo Euskaldunak Baroja coas batidas, quedamos moi coa tradición: imos coñecer exactamente o que fixo o noso pai no mundo, nin moito menos o que fixo o noso avó.

Creo que está a ocorrer algo así con este problema de Olentzero. Si antes o pobre home non estaba bastante amolado, agora só nos faltaba o empuxón dos novos integristas para arranxar os recunchos.

Os estaleiros, teóricos como Lekuona, Barandiaran e outros etnólogos, folkloristas e lendas, deberían falar diso con claridade.

Non pasou nada, é dicir, Mao, Darwin, Krutvig e outros moitos heterodoxos tan impresionantes como Olentzero. Si as cousas seguen camiñando polo camiño que lles vai, témome que o pobre Olentzero non entre nesa lija.

Xabier Lete, Zeruko Argia, 12-01-1975.