Esta noticia foi publicada pola revista Alda e trouxémola grazas á licenza Creative Commons.

Con este pretexto -a paixón e a afección pola escritura– reunimos a dous irmáns, en Asteasu, nese Obaba onírico de Atxaga. Abríronnos a casa dos Irazu, e comezamos unha conversación de dúas horas nunha mañá chuviosa, nun posible Obaba, pero con dous irmáns reais. Á fin e ao cabo, son dous irmáns de Obaba.

Estamos na vosa casa da infancia. Hai catro anos de diferenza entre vós (Bernardo é catro anos maior), pero moitos recordos van ser compartidos...

Bernardo: Si, antes son recordos de infancia. Fomos vivir a Andoain cando era adolescente, e pasei a miña mocidade en Bilbao, logo en Vitoria e noutros lugares. É importante analizar como cambia a memoria. O que nos pasa na infancia queda xarado, e por iso lembramos mellor o que sucedeu entón, e as cousas desa idade non se poden esquecer. Non só é cuestión de tempo, senón de relación co espazo.

Ao catorce anos, para ir a clase, tiña que ir de Asteasu a Villabona en bicicleta, de Villabona a Donostia en tren, unha vez chegados andando até La Salle… Para estar en clase ás 9 da mañá tiña que saír do pobo dúas horas antes…

Ramón: Cando fomos a Andoain -tiña 8 anos- foi para min unha especie de tregua da infancia. O ambiente de Andoain e sobre todo o de Lasall facíaseme absolutamente estraño. Con todo, naquela época non era o máis normal aprender a partir dos 14 anos… Tivemos esa sorte. Aquí, no pobo, era moi difícil para a xente dos caseríos mandar aos seus fillos ao exterior para estudar. Era unha fortuna naquela época.

B: É certo, pero na nosa casa dábanlle moita importancia aos estudos. A miña nai era mestra, si, pero o meu pai era carpinteiro, e tamén el tiña moi claro que tiñamos que aprender. Ademais, os pais fixeron un gran esforzo.

Hoxe estamos na vosa casa da infancia, no voso pobo. Cambiou moito esta zona?

B: Sentimos profundamente inclinados a utilizar xeneralidades. Dicimos “Gipuzkoa, Euskal Herria”, etc. Pero iso está moi lonxe do mapa da realidade. Por exemplo, para min, ir de Asteasu a Andoain foi o cambio máis grande da miña vida, aínda que estiven a 5 quilómetros de distancia. Aquí a política non era nada, ninguén falaba diso.

En cambio, en Andoain, na década dos 70, había 19 equipos clandestinos. Contáronmo ao chegar. E entre eles, tres grupos troskistas! E só un destes grupos troskistas en Andoain… e en Zaragoza! estaba arraigado.

O que quero dicir é que estas realidades diferentes, en xeral, estaban en Gipuzkoa. Pero eran realidades terriblemente diferentes. Os mapas de vida e tráfico son diferentes.

R: Eu coñecín o movemento antifranquista da man de Josetxo (Bernardo), sobre todo cando el foise a Bilbao a estudar na universidade. Eu tiña uns 14 anos, vivía en Andoain entón, e o meu irmán traíanos noticias daquela política de mobida…

B: Por outra banda, as sangrías intergeneracionales eran moi grandes. Vou contar unha anécdota para aclaralo. Antes da legalización da ikurriña, Ramón portaba unha ikurriña nunha manifestación que tivo lugar na localidade guipuscoana de Andoain. A nai e a avoa miraban pola xanela e a nai comentou: “Mire, mire, aí vai Ramón coa nosa bandeira”. A avoa respondeu: “Cal é a nosa bandeira? Iso é?” (rindo...).

O compromiso coa literatura, cando e como xorde?

B: O compromiso coa literatura non é algo que ocorre ao principio. O primeiro é ler, logo escribir… Pero iso son afeccións. E o que realmente importa é como xorde esa afección á lectura. Sen iso non hai compromiso coa literatura, por suposto non hai nada.

No meu caso, grazas a un neno que veu vivir de San Sebastián, tiven acceso a moitos cómics, porque tiña unha colección incrible. E fomos á súa casa a trocear cómics. Se aquel mozo non vivise en Asteasu, onde estariamos hoxe? A anécdota é máis longa. 40 anos despois, o meu editor comentoume, casualmente, que estaba a traballar moi ben na editorial Praza e Janes, e que era do meu pobo, concretamente de Asteasu. E aquel raparigo!

Iso e ter a man a biblioteca pública de Andoain empuxoume a ler. Por tanto, para min, ler e escribir eran e son afeccións. Logo, circunstancias e outras circunstancias íntimas leváronme a ser escritor. Pero sen ler, non hai nada máis.

R: Na miña memoria combino a politización e a militancia contra o franquismo, por unha banda, e a afección á lectura, por outro. Un ano, pasei do bacharelato á formación profesional, a Don Bosco de Errenteria, e me convalidaron moitas materias. Iso dábame bastante tempo libre e da man do meu irmán recibín a afección e a predisposición á lectura. Comecei pola súa recomendación con escritores de Estados Unidos: Raymond Carver, Dasshiell Hammett, Ross Macdonald, etc…

Como compaxinaron a literatura e a política?

R: Naquela época, en 1970, produciuse o proceso de Burgos, e ese pode ser o meu primeiro recordo político, de forma directa. Un sábado, nas rúas de Errenteria, tiven unha lea tremenda... e namentres estaba mergullado na literatura negra.

B: Eu lembro moi ben o proceso de Burgos. Era a primeira manifestación da miña vida. Bilbao. Os alumnos fómonos de Sarriko cara a Deusto, producíronse incidentes e recibín un golpe de porra nunha orella. Despois, como para construír un relato heroico, e como estou un pouco xordo por esta orella, pensei que debía de ser o efecto daquel golpe de porra. Pero cando fun ao médico, desmentiume aquela hipótese… A pesar desta anécdota, o máis importante é a terrible politización que se produciu entón.

R: Nada máis empezar na universidade, con 18 anos, tocoume pasar un tempo no cárcere (tres meses), en 1973-74, por repartirme propaganda política.

B: Unha vez que fomos visitar a Ramón, díxonos: ‘Ouve, alguén que anda por aquí, escribe en eúscaro mellor que ti’… E era Koldo Izagirre.

R: As detencións de entón eran moi frecuentes e fáciles. Unha vez, cun de nós, caía toda a xente que nos rodeaba, en efecto dominou. Xunto a Koldo Izagirre, o noso irmán Iñaki estaba nun grupo de estudantes abertzales e cando o detiveron, detivérono xunto a outro dos membros do meu grupo. Así se alargou a corda das detencións. Cando estaba en Martutete, o meu irmán pasábame os libros: A condición humana (André Malraux), Alicia no país das marabillas (Lewis Carroll) e Retrato do artista adolescente e Ulises (James Joyce). Estes libros recolleron a atención e curiosidade de Koldo. Até entón non lle coñecía.

B: No camiño cara a ser escritor, o máis importante é ver os vosos escritos publicados. Imaxínache que entre as catro frontes que tiña ETA da época, tamén había unha cultura. Máis tarde, esa fronte creou a revista ‘Hitz’ (creo que ese era o nome), e eu colaborei nela. Naturalmente, Txema Larrea estaba cerca. Unha curiosidade: En 1974, tamén pedín a Xabier Lete un artigo para esa Palabra… e díxome que si! Este é o atrevido, o atrevido, o que pensa.

A relación entre a literatura e a política pode ser frutífera? Ou se converterá sempre nunha relación de servidume?

B: Á fin e ao cabo, todo é político, pero dicir iso non describe nada. Eu creo que hai unha gran diferenza entre facer política e o papel dun escritor. O político sempre tende á xeneralidade: quere contar co pobo, coa clase traballadora, coa sociedade. A literatura, pola contra, busca detalles, cousas concretas, detalles. É o universo dos matices. Se eu, como escritor, partgo dunha xeneralidade (por exemplo, da situación da clase obreira) para escribir un libro, non chegarei a ningunha parte, seguro.

En literatura, hai que tomar o camiño xusto en sentido contrario. Por tanto, podes tomar a vida dun traballador, partir deses matices, e chegar a contar algo universal. Por suposto, non é fácil.

Neste mundo, onde queda o sindicalismo?

R: Hai coincidencias entre o que eu penso sindicalista e o literario. Por exemplo, que as dúas deben ser autónomas. Ningún dos dous pode estar suxeito a outros intereses políticos: teñen que manter a autonomía de dicir e facer o que queiran. E ao fío do que di Bernardo, o sindicalismo, do mesmo xeito que a literatura, ten que partir dos detalles, do que pasa nunha empresa e de como está a xente. A realidade é a materia prima indispensable.

B: Iso non quere dicir que teñamos que estar illados. Aí está, e todos o coñecemos, o modelo aristocrático de ser escritor que mira o mundo desde unha atalaia. O modelo contrario chámase ‘democrático’. O autor deste modelo trata de estar preto da xente, non só á hora de escribir, senón tamén a través de conferencias, conversacións, etc. Dixen moitas veces que nalgunhas cuestións teño confianza co sindicato ELA, pero iso non quere dicir que traballe por unha determinada organización ou baixo a súa dependencia. No momento de crear, á hora de escribir, hai que actuar con total autonomía. O traballo de creación é individual.

A literatura é útil para o sindicalismo?

R: Tiven moita sorte co meu irmán maior. É a el a quen debo, en gran parte, o afán de ler. Desde os meus tempos de colexio tiven a oportunidade de seguir de cerca os libros que deixei, os consellos de lectura, os seus escritos. Esa afección axudoume moito persoalmente, e creo que pode ser eficaz para a formación política e sindical dos militantes. A literatura tamén nos achega un valioso coñecemento da realidade.

Estivo vostede preto dos libros de Bernardo, talvez mesmo dentro?

R (rindo): Algunha vez identifiquei a alguén ao ler os libros de Bernardo. Pero un personaxe completo copiado da realidade, non. É certo que os escritores son moi tramposos (rindo, tamén Bernardo) e que esconden moi ben a personaxes, vivencias ou o que sexa, herdados da súa contorna.

B: Bo, algúns pensan que escribir é como Thermomix: ti metes uns elementos na máquina e de aí salgue unha novela ou un poema. Pois non. Até o máis estúpido escritor ten mil elementos na cabeza. Isto, os máis estúpidos, imaxinádevos aos demais. Con todo, ninguén elixe o compoñente que vai estar involucrado. Talvez un suceso ou pensamento de cinco segundos sexa suficiente para iniciar unha historia. Para explicalo mellor: o escritor son dúas persoas diferentes.

E como se diferencian?

B: Un escribe e o outro pasea, imaxina, le… E a máquina que elixe os elementos ou compoñentes vai pola súa conta. Creo que está moi relacionado co inconsciente. Á fin e ao cabo, un escritor non controla o que escribe e escribe desde un punto sen tempo. Iso si, en canto empezo a escribir algo, a primeira liña márcache como seguir. Créase un código entre escritores e lectores. Se saes do código, pagarás...

Na revista Erlea, dirixida por Bernardo, apareceron dous artigos escritos por Ramón, e así descubrimos o escritor de Ramón…

R: Eu nunca fun moi hábil en temas de escritura, pero por necesidade, escribín algúns por responsabilidades sindicais. Pero sempre no mesmo formato, é dicir, textos relacionados coa acción sindical: para corrixir asembleas, para facer cursos ou informes... Pero no caso da revista Erlea era diferente, tiña que escribir un relato dun terrible suceso en Andoain, produciuse un incendio nun edificio ocupado por varias persoas e dúas persoas faleceron. O edificio era un pavillón industrial abandonado hai tempo e non cumpría necesariamente os requisitos mínimos para poder residir nel.

Cando ocorre algo así, o primeiro que imaxinamos é que a situación da xente marxinal é deplorable. Pero enseguida soubemos que a maioría das persoas sen fogar que vivían alí eran traballadores normais, que traballaban de precario, de limpadoras, de chatarrerías ou similares.

Eu non sentía en absoluto que no noso país había obreiros que vivían nunha situación semellante.

Cal era o aliciente para escribir?

R: As reaccións que houbo nos días seguintes (incluído o alcalde) sobresaltáronme sobre todo.

Desde o Concello dicían que non carecían de tellado, que os servizos sociais coñecían a súa situación e engadían que para redondealo todo quedáronse sen teito tras o incendio, xa que antes tiñan protección dun tellado...

Entón comentei ao meu irmán que naquel suceso había unha historia e el devolveume a pelota. Por que non escribes ti mesmo? Para min foi un traballo moi difícil e laborioso, porque non tiña experiencia en obras parecidas.

B: Naquel texto de Ramón, como en todos os textos, a edición de Asun Garikano foi de gran axuda. Todos os textos son imperfectos e nunca chegan a ser perfectos. Paul Valery dicía que “os textos non se terminan, senón que se abandonan”, e a verdade é redonda. Poden ser criterios diferentes para ser editores ou escritores, pero ao facer a revista Erlea non queriamos facer unha publicación para a aristocracia literaria. Tivemos outra tendencia, e pedimos colaboracións cos montañeiros, sindicalistas, traballadores... sobre o que ocorre todos os días e en moitos lugares. É o outro concepto da literatura. Democrático, noutras palabras.

R: Si, era certo. Tamén colaborei coa abella sobre os traballadores dunha subcontrata que traballaban na limpeza de Sidenor de Azkoitia. A maioría eran inmigrantes, sobre todo senegaleses…

Erlea era a revista de Euskaltzaindia, e ti, Bernardo, sacaches 12 números como director. Na portada, presentábalo como “a revista de 1.700”, talvez o número de lectores potenciais?

B: Aquel número 1.700 era moi positivo… Algúns me dixeron que era moi pesimista, pero bo, a Economía xa o aprendín e sei o que estou a facer sobre os números. Direille que somos unhas 500 persoas as que normalmente compran libros en eúscaro, unhas 500 en toda Euskal Herria; de aí, até 1.700, hai marxe para o optimismo… Así é, aínda que moitos non queiran velos. Un xornal como unha abella necesita tempo para ler, enerxía, ganas, etc. Non son un sacerdote para aconsellar aos demais o que lles convén. Ao contrario, veño dunha filosofía marxista. Por tanto, non quero sinalar a ningún culpable. Pero, por favor, non hai retórica. A situación é como é: 500 compradores.

E onde pode ser o fondo deste problema?

B: Repítolle o que dixo nun programa de radio. Aqueles programas facíaos no programa de Maite Artola de Euskadi Irratia, baixo o nome de Zeruko kronikak. Contaba o que vira durante as miñas viaxes ao ceo. Bo, nunha delas atopeime con Luís Villasante, pois, por suposto, o Pai Villasante foi directamente ao ceo e alí está. Mostroume un sitio que parecía unha estación de equipaxe nos grandes aeroportos, visible desde o ceo, pero pertencente ao Purgatorio. Miles de maletas revoloteaban polas cintas transportadoras. “Que hai nesas maletas?”, pregunteille. Respondeume: “Hai cousas fermosas da cultura vasca, pero á vez ninguén as quere e están aí todo o intre”.

Iso é o que pasa coa cultura vasca. Hai moitas maletas, moitos tesouros nesas maletas, pero ninguén vai buscalas. Os euskaldunes din que queren a cultura en eúscaro, e vanse de excursión ás festas e festas a favor do eúscaro. Pero logo, cando chega o momento de coñecer os resultados desa cultura, un poema, unha novela, un ensaio, un artigo de xornal, ai! Non son da súa opinión. Mira como falan os cidadáns que aparecen nos programas de televisión. É evidente que non leron unha páxina en toda a súa vida e que andan en apertos cada vez que teñen que dar unha explicación de máis de 20 segundos. Moitos euskaldunberris, ao contrario. O acento non será tan nobre, pero a miúdo poden falar de calquera cousa.

E a solución?

B: En resumo, o noso problema non está na produción, senón na distribución, na difusión. Habería que facer un esforzo para pór a cultura vasca ante a xente, como o prato de sopa na mesa. Pola contra, quedará rodando por esas cintas transportadoras durante toda a eternidade. E as xentes do ceo, si, poden esperarse en toda a eternidade. Nós non.

R: Non debemos esquecer a importancia das traducións, non só en literatura, senón en todos os apartados, empezando polo sindicalismo. Por suposto, debemos dar prioridade á creación de escritos en eúscaro. Pero cando iso non é posible, é imprescindible unha boa tradución. Todos os materiais deben estar dispoñibles en eúscaro para que o eúscaro non se converta en castelán. Neste sentido, o traballo que realizan Asun Garikano e outros tradutores é exemplar. Por exemplo, a illa do Tesouro traducida por el, podemos gozala nun marabilloso eúscaro.

Da literatura á realidade actual e local: Euskal Herria é un oasis? Que hai detrás dese discurso?

B: Deus ou o diaño están nos detalles. En teoría pódese dicir que estamos bastante ben, pero para demostrar as teorías hai que confrontalas coa realidade. Hai moitas ondas publicitarias no aire. Será verdade que estamos mellor materialmente que en Estremadura ou noutros lugares. De acordo. Pero esa teoría xeral non é a correcta, porque aquí tamén hai moitos cidadáns que están moi mal.

R: Mesmo se o mundo caese, o Goberno atoparía unha maneira de dicir que todo vai ben. Se se trata dun oasis vasco, será no sector sindical, porque o sindicalismo vasco é moi raro en toda Europa. Un modelo autónomo, forte e en loita. Aquí hai algúns que viven moi ben, pero outros moi mal, e penso en mozos, entre outros.

B: Sempre valorei moitísimo que partamos da realidade. E no traballo dun sindicato sempre aparecen cifras: cocientes, números, salarios… E, efectivamente, a forza do sindicato é a acción, que na realidade inflúa directamente. Un dos problemas dos sindicatos é, quizais, as mensaxes recorrentes. Aí necesítase un cambio, sobre todo na linguaxe que se utiliza. Os inimigos entendérono ben: as protestas dos traballadores xa non son protestas, senón ‘queixas’. Por tanto, fan do que é obxectivo e colectivo algo subxectivo e individual.

R: Visto desde o mundo sindical, estivemos historicamente explicando os nosos diagnósticos e solucións entre os traballadores, pero agora tamén temos que facer fronte a ese diluvio lingüístico que vén do outro lado, para non perdernos máis nese proceso de cambio de mentalidades. Ademais, o sindicato debe ser un instrumento valioso para mellorar a situación dos traballadores, tanto dentro como fóra do centro de traballo.

B: Vénme á memoria un lema utilizado en Escocia: A cabeza é o campo de batalla máis importante de todas as guerras.