Non era o único, desde logo, que me daba conta da forza das figuras. O bulicio e o debate acendéronse pronto na rede a través de comentarios e opinións diversas: seguramente os dantzaris víronse obrigados a bailar, que sería un novo insulto ao réxime franquista, como era posible que se puidese facer tal homenaxe a quen bombardearon Gernika uns anos antes,… vítimas para uns, traidores para outros. Todo iso salpicado de posicionamentos (e acusacións) políticos.

Entroume curiosidade porque detrás daquelas imaxes tiña que haber un contexto moito máis complexo do que se vía a primeira ollada . E por segunda vez, xunto aos svastiks, estaban a ambos os dous lados a bandeira de Falanxe e a bandeira carlista. E é sabido que os carlistas uníronse a Franco e aos falanxistas.

Por tanto, o contexto abreviado é claro: É o ano 1941, despois da Guerra Civil española, os carlistas estaban no bando dos vencedores. En plena Segunda Guerra Mundial, Ipar Euskal Herria (e gran parte de Francia) estaba ocupada pola Alemaña nazi. A complicidade entre o Franquismo e o Nazismo (para dicilo dalgunha maneira) era bastante coñecida e evidente. E aínda que ás veces nos sorprenda, non podemos esquecer que no partido carlista moitos eran vascos, amantes e patrocinadores das tradicións e a cultura vascas (aínda que desde o punto de vista actual parézanos absolutamente contraditorio). Por tanto, únense catro puntas de fío e a imaxe xa non produce sorpresa.

Santana daba información sobre o evento nun texto escrito con imaxes, e así o contrastei consultando a prensa e os arquivos de tempada. O evento tivo lugar o 1 de maio de 1941, pola tarde, no Balneario dA Perla de San Sebastián , con motivo da visita de varias nenas da liga de Nenas Alemás (Bund Deutscher Mädel- BDM), pertencente á Mocidade Hitleriana. Nel aparecen os mozos bailaríns de Zarautz, en soka-dantza, xunto coas mozas da Sección Feminina.

A celebración formaba parte da longa cerimonia de recepción e irmandamento organizada pola FET das JONS, especialmente pola Dirección Provincial da Sección Feminina, encabezada polo fío-nazi Pilar Primo de Rivera. Os visitantes, como se dixo, eran o nove mellores estudantes da Escola de Mandos do BDM e a celebración foi coordinada polo representante permanente da BMD en San Sebastián, o militante do partido nazi Analse Schoeder. O inicio dunha viaxe de sete semanas por toda España foi xenial en Donostia-San Sebastián.

Os dantzaris eran, como digo, zarauztarras. Polo menos do grupo de danzas do Círculo Carlista de Zarautz. En palabras de Santana, “Zarautz antes da guerra civil contaba cun excelente grupo de bailaríns e txistularis carlistas, e con todos os monárquicos veraneantes que acudían a ela, é normal que se enfrontaron aos distinguidos visitantes da dereita europea”. Trátase, ao parecer, do mesmo grupo que bailou coa bandeira española a da Autoridade a Franco en 1948 no balneario de San Sebastián ante mozos nazis uns anos antes.

A visita das nenas alemás fíxose pública en varios xornais da época, e na diario Unidade de San Sebastián, por exemplo, podíase ler:

"Ás seis e media da tarde comezan o festival de bailes e cantos rexionais nA Perla do Océano con arranxo ao sigiuente programa: Primeira parte: Bailes rexionais: Primeiro, espatadantza, polo grupo de Zarauz; segundo, sevillanas, por camaradas da S.F. ; terceiro, gitanerías, por camaradas da S.F. ; cuarto, aurrescu, por camaradas da S.F. e grupo de espatadantzaris de Zarauz.”

A pesar do sorprendente da mirada actual (sorprendente e decepcionante), moitos grupos de danzas vascas da época pertencían á ideoloxía tradicionalista, F.E.T. (Falanxe Española Tradicionalista) desa “T”. E seguiron bailando durante o franquismo. Non podemos esquecer que a través da Sección Feminina de Falanxe ensinóuselles a moitas nenas danzas vascas, sobre todo nas cidades (isto tamén daría para escribir moito, pero quizais noutra ocasión).

Volvendo aos nazis, e seguindo o fío da cuestión, sabemos que A Perla non foi un punto de encontro excepcional entre os nazis e as danzas vascas. Probablemente non foi a primeira; non foi a única, é seguro.

Algunhas das fotografías da celebración dA Perla foron publicadas no libro Gipuzkoa 1940, editado por Ramón Barea Unzueta. Neste mesmo libro aparece outra fotografía tomada nA Perla, titulada "Festival folclórico en Pélaa, Donostia 1941", e aínda que a primeira vista parece que é do mesmo acto que o anterior, pódese ver que é doutro evento ou festival: aínda que o grupo é o mesmo, o símbolo nazi é diferente e os txistularis, a diferenza do anterior, son máis e están vestidos con chaqueta negra e gravata. Noutra foto tamén se ve ao grupo de poxpolines ou gorularis que bailan fronte aos Svastik. Ten data de 1941 e é dun festival folclórico que tivo lugar en San Sebastián, pero non atopei máis información sobre el, non fun capaz de situalo.

Nazis no País Vasco

Ao fío desta relación ao redor dos nazis e as danzas vascas, trouxen tamén outras historias e anécdotas que xa se publicaron anteriormente e que por tanto son coñecidas. Porque están vinculados ao evento dA Perla dalgún modo e axudan a comprender mellor o seu contexto.

Como se mencionou brevemente anteriormente, durante a Segunda Guerra Mundial gran parte de Francia (incluíndo Lapurdi e parte de Baixa Navarra) estivo baixo a ocupación do Terceiro Reich durante catro anos, desde xuño de 1940 até decembro de 1944. A outra metade de Ipar Euskal Herria foi ocupada por Francia de Vichy, é dicir, polo goberno do xeneral Pétain, colaborador dos nazis. Por tanto , os vascos e os nazis viviron xuntos durante un tempo, o que deu lugar a diversas relacións e vínculos entre eles.

Sobre este período de ocupación trata o documental Unha esvástica sobre o Bidasoa, a época na que os nazis ocuparon Iparralde. Pero non só dos que actuaron en Iparralde, senón tamén da presenza e actividades que tiveron no País Vasco alén da fronteira.

Na película obsérvase que nos primeiros anos da ocupación nazi de Francia, os alemáns circularon tranquilamente pola fronteira. Por unha banda, Europa íase gañando terreo cada vez máis (os alemáns gañaban a guerra), e doutra banda, alén da fronteira (aquí), Franco era o seu amigo. A fronte de guerra estaba, por tanto, lonxe, e os nazis que se moveron cara ao norte vivían en calma, de vacacións. Tiñan permisos para pasar ao sur, e aínda que hoxe se nos fai moi lonxe, non foi nada estraño ver aos nazis polas nosas rúas durante unha época (sobre todo en Donostia, pero tamén nos pobos de ao redor). E nese contexto produciuse o evento do balneario de San Sebastián que se mencionou anteriormente. Nese contexto de normalidade.

Con todo, non debemos esquecer que só un ano antes, ao finalizar a Guerra Civil en 1939 (e antes da súa finalización, por suposto), moitos vascos exiliáronse no País Vasco Norte fuxindo da ditadura de Franco (o territorio francés naquel momento era seguro). Por tanto, Iparralde estaba repleta de refuxiados vascos cando os nazis entraron na zona.

Seguramente a aquelas mozas alemás que estiveron nA Perla parecéronlles estraños os bailes vascos. Seguro. Pero os nazis xa se decataron por si mesmos dos vascos e da nosa cultura. Coñecíannos mesmo antes de chegar ao norte. Unha boa mostra diso é o que lle pasou a Segundo Olaeta e á súa familia (que se publicou varias veces en diferentes medios de comunicación, e que traio aquí brevemente).

Os Olaeta no País Vasco Norte ocupado polos nazis

En 1937 a familia Olaeta (e con eles Elai Alai Dantza Taldea) exiliáronse a Francia. Despois de bailar aquí e alá (entre outras cousas, actuaron xunto a Eresoinka en París), en 1939, cando estalou a Segunda Guerra Mundial, fóronse a Armendariz e de alí a Cagnott, nas Landas. Alí foron capturados pola invasión alemá. Poucos días despois da chegada dos nazis, recibiron a súa visita. Ao achegarse á casa, un deles preguntou en eúscaro claro a Segundo Olaeta: “É vostede o señor Olaeta?”. Era Paul Schmidt, tradutor persoal de Hitler e tradutor oficial do Terceiro Reich. Falaba ben o eúscaro e apreciaba a cultura vasca. E era consciente da actividade de Elai Alai ao redor das danzas vascas. Explicoulle que coa ocupación estaba a organizar unhas xornadas sobre cultura vasca nun hotel de Biarritz para oficiais alemáns desprazados a Iparralde, e Elai Alai pediulle que bailase nelas. Non tiña moitas opcións, por suposto, Olaeta aceptou.

Bailáronse nun hotel de Biarritz. O escenario estaba adornado con motivos vascos (cestas, pas, pelotas, ikurriñas…) e tamén con svásticas ou cruces gamma nazi. Ao final, pedíuselles que cantasen o himno vasco. Ante os responsables da masacre de Gernika, o seu pobo natal, cantaron “Gora ta gora” entre bágoas (os nazis sabían que Franco lles estaba prohibido cantar o himno). Os soldados levantaron un aplauso. “O pobo alemán admira ao pobo vasco”, manifestou o alto cargo militar.

Unha vez máis, a Gestapo pediulles que bailasen un acto. Eran amables cos bailaríns, recoñecíanse aos vascos, como eles, que eran arios. E por iso respectábanos. Bailaron tres veces máis para os alemáns.

Olaeta tivo unha intensa actividade en Ipar Euskal Herria con diversos espectáculos, ensinou danzas vascas e abriu varias escolas de danza en diferentes pobos. Con todo, non chegou ningunha das fotografías daqueles actos para militares alemáns, rodeados de svástica e bailados. Ou, polo menos, non viron ningunha luz. Pero si, e como anécdota, dos bailes que o grupo Oldarra (herdeiro de Olaeta) ofreceu a Churchill en 1945, unha vez terminada a guerra en poucos anos (aquí pódense ver os vídeos). Unha das figuras máis importantes contra os nazis durante a Segunda Guerra Mundial, o primeiro ministro inglés, que estaba de vacacións en Hendaia, tivo a oportunidade de bailar para el. Até o ano anterior fora ocupada polos nazis no mesmo territorio.

Antes do libro Gipuzkoa 1940, Barea Unzueta tamén publicou o libro Hendaia 1940. Neste libro publícanse varias fotografías con textos sobre a vida dos nazis no Norte ocupado polos alemáns. Nela menciónanse varias historias, pero non se fai referencia ao que Olaeta fixo na danza para os nazis. Tampouco no documental Unha Esvástica sobre o Bidasoa, non hai pistas sobre estas anécdotas.

Película de Im Lande der Bask, aquí tamén svastiks e bailes (entre outros)

A película Im Lande der Basken ou O territorio dos vascos é unha das probas que demostran a simpatía dos nazis cara aos vascos dunha época. Trátase dun documental dirixido polo alemán Herbet Brieger, gravado durante a ocupación nazi de Iparralde e producido pola UFA (Universum Filme AG, o estudo cinematográfico máis importante de Alemaña, que foi controlado polos nazis). O documental leva data de 1944, cando pasou pola Central de Cualificación (Prüfstelle) e supostamente a película rodouse entre 1940 e 1941, en distintos lugares de Iparralde.

A película dirixida por Brieger, afiliada ao Partido Nacionalista Vasco e que mostra unha visión completa do que pasou polo filtro da propaganda nazi. Nela móstranse paisaxes, tradicións, deportes rurais e danzas, entre outros. A película sitúase no contexto do intento dos nazis de achegarse ao nacionalismo vasco naquela época, desde a perspectiva de que os vascos respondiamos a uns principios étnicos que nos convertían en irmáns dos alemáns.

Nun momento dado, a película presta especial atención aos svastics, svastics vascos que aparecen nalgúns obxectos. A pesar de que a svástica negra nazi (Hakenkreuzak) créanos hoxe en día un rexeitamento, antes de que Hitler fixese seu este símbolo a cruz gamma non era algo estraño para os vascos. De feito, era bastante habitual, e o nacionalismo da época utilizouno como un símbolo propio (mesmo en tempos de guerra). Cando a svástica converteuse aos ollos de todos en símbolo nazi, o lauburu impúxose como símbolo vasco, e este chegou até os nosos días (podemos falar moito sobre a orixe e o uso destes símbolos, pero non é o obxectivo deste artigo). Por tanto, os alemáns tamén se centraron nos nosos svastics, como elemento que nos unía.

Trátase dun documental de 12 minutos no que a película dedicará boa parte destes minutos ao xogo da pelota. A continuación, o último capítulo da película ten como protagonista á danza vasca, un dos símbolos da cultura tradicional vasca. Nela aparecen catro bailaríns que se xuntan co acordeonista, dúas parellas de homes e mulleres, bailando o fandango mentres a locución di: “Do mesmo xeito que ocorre no xogo da pelota, tamén afloran emocións ligadas á danza nacional. Desde pequenos, nenos e nenas aprenden a bailar o arin-arin, o mutxiko e o fandango”. En 2016 publicouse aquí mesmo a parte da danza de Im Lande der Basken, nunha breve introdución sobre este tema https://dantzan.eus/bideoak/im-lande-der-basken-1944-fandangoa, na que se menciona que o acordeonista é Kornelio Elizalde (Lesaka, 1904-San Juan de Luz 1975). Con todo, non se fai referencia ao contexto histórico da película, e iso é o que quixemos traer a este artigo, xunto co resto da información.

Realidade poliédrica

Por casualidade, neste Aberri Eguna saquei tempo para rematar este texto que empecei a escribir hai uns meses e que deixei a medias. Nas celebracións de hoxe vimos a bailaríns participando en diferentes actos (ou vestindo eventos), e sabemos que a presenza de bailaríns neste tipo de eventos é algo moi habitual. Desde principios do século XX utilizáronse as danzas vascas como instrumento propagandístico (non hai máis que ver as imaxes da época, carteis, etc.). Non estou a dicir nada novo sobre o papel que xogaron as danzas na difusión do nacionalismo vasco. Quen non ten en mente a presenza de ezpata-dantzaris procedentes de diferentes puntos de Euskal Herria, no primeiro Aberri Eguna que se celebrou en Bilbao en 1932.

Pero aínda que relacionamos as danzas vascas co nacionalismo vasco (e por iso chámannos a atención ver as imaxes dos bailaríns vascos fronte á svástica nazi ou aos símbolos da falanxe), a realidade é que se utilizaron as danzas vascas por todos os lados (como na posguerra a Sección Feminina utilizou con certos criterios, ou como nas celebracións franquistas as danzas propias dos carlistas).

O obxectivo deste artigo non é facer unha lectura política da relación entre os bailaríns vascos e os nazis. Non, por suposto, xulgar esta cuestión desde a mirada actual (e moitas veces demasiado simplista). Con todo, para entender mellor estas imaxes, penetrarémonos no seu contexto. E este texto é un intento.

Por tanto, contradicións, asombro, aqueles bailaríns zarauztarras ante os símbolos nazis nA Perla de San Sebastián non parecen forzados por ninguén. Non son máis que unha mostra máis da realidade poliédrica (eta dean) (euskal).

Fontes:

(1) About Basque Country (2011-04-18).As vacacións de sir winston churchill en Iparralde + a súa afección á pintura = 300.000 libras [Entrada nun blog]. Tomado de aquí.

(2) Coloquio con Alberto Santana (04-01-2022).

(3) Andrés, Alfonso e Barajas, Javier (directores) (2013).Unha Esvástica sobre o bidasoa [Película documental]. RTVE, ETB.

(4) Auñamendi Eusko Entziklopedia (fondo Bernardo Estornés Lasa).

(5) Onte chegou á nosa cidade representación da Mocidade Feminino Hitleriana. (01-05-1941).O Diario Vasco, páx. 1.

(6) Barea Unzueta, Ramón (2001) Hendaia 1940. Donostia-San Sebastián: Deus meu! Barea, L.G.

(7) Barea Unzueta, Ramón (2003). Guipúzcoa 1940. Donostia-San Sebastián: Deus meu! Barea, L.G.

(8) Brieger, Herbert (director) (1944).Im Lande der Basken [Película documental]. Alemaña: UFA.

(9) Dantzan.eus.

(10) Fototeca Kutxa (Fondo Marín).

(11) A mocidade alemá en San Sebastián. (01-05-1941). Unidade, Diario de Falanxe Española Tradicionalista e das J.Ou.N.S., Pág.2

(12) López Echevarrieta, Alberto (2011). Victor de Olaeta (1922-2007): Músico, dantzari e coreógrafo. Bilbao: Bilbao Bizkaia Kutxa.

(13) Martinez, Cristina (2017). Felipe Oyhamburu, unha vida enteira dedicada á cultura vasca. Dantzaris, 62 (31-32).

(14) Raparigas alemás en San Sebastián. (01-05-1941). A Voz de España 4.or.