Joseba Abaitua Odriozola (Vitoria-Gasteiz, 1960) foise a vivir a Bujanda hai vinte e tres anos e desde entón estivo analizando a expansión e decadencia do eúscaro na Montaña Alavesa. O pasado mes de decembro deu a coñecer en Kanpezu os estudos que realizou sobre a historia do eúscaro. Segundo Abaitua, desde o século VIN e até o XVIII en gran parte da Montaña Alavesa o eúscaro utilizábase principalmente ou case exclusivamente; é máis, a doutora cre que no val de Arraia déronse as primeiras innovacións do eúscaro occidental. Abaitua explicou a Alea, entre outras cousas, que a desaparición do eúscaro produciuse "de forma repentina, como consecuencia dunha grave crise económica, social e política".

Por que comezaches a investigar a historia do eúscaro na Montaña Alavesa?

Cando fun vivir a Bujanda, comecei a aprender os nomes dos campos e das montañas, e deime conta de que en Bujanda, Kanpezu, Genevilla e en xeral non hai nada do eúscaro neste val, senón que hai nomes moi romances, desenvolvidos directamente do latín. Pola contra, observei que o límite lingüístico de Korres é é moi pronunciado, moi claro e exixente; o nome de Korres non é vasco, pero a súa pequena toponimia é moi euskaldun, xunto á presa do río, por exemplo, está Aranbalza, ou Borinalde, Elejalde, Elejoste e moitos outros que son transparentes reflexo do dialecto occidental. A fronteira lingüística entre Antoñana e Atauri tamén é a mesma; entre o Val e Campezo: O val é moi vasco, Kanpezu é moi romance.

Entón comezaches a analizar esa fronteira lingüística. Que atopou?

Nun principio pensei que esa fronteira lingüística podía estar relacionada co Reino de Navarra, pero á vista das reflexións que se deron nos últimos anos na historia da dialectología, creo que ten que ver coa difusión do eúscaro dialectal. Como sinalaron Koldo Mitxelena e posteriormente Koldo Zuazo, eu tamén creo que a historia dos dialectos vascos comezou no século V, despois dos romanos, e que a partir do século VIN o eúscaro tivo un proceso de difusión moi evidente. É máis, Zuazo menciona que a orixe do eúscaro occidental tivo lugar na zona de Vitoria-Gasteiz, mentres que eu creo que no centro da Lautada, en Dulantzi.

E até entón?

Na miña intervención en Campezo, mostrei un mapa realizado pola filóloga clásica Pilar Cipres, no que se recollen diversos epígrafes latinos que apareceron na Llanada Alavesa, na súa maioría do século III e que mostran que a Llanada alavesa estaba completamente romanizada. Supoño que a Llanada estaría tamén latinizada.

Como pode ser que no século III exista esta situación e que no século VIN iníciense os dialectos e convértanse na Llanada Alavesa as orixes do eúscaro occidental?

É unha historia moi interesante. En Alegría-Dulantzi, no ano 2009, descubriuse unha basílica prehispánica do século VIN. Nesta igrexa hai un baptisterio, de gran importancia para o achado, xa que nesa época era bautizado polos bispos sós. Tamén atoparon os cemiterios de dous diáconos e na ábsida o cadáver dunha aristócrata. Estes achados indican que en Dulantzi existía unha xerarquía da igrexa, na que se atopaban diaconos e bispos. Doutra banda, a escasos quilómetros da necrópole prehistórica de Aldaieta, na que apareceron máis dun centenar de tumbas, xente armada, da elite dos vascones. Por tanto, existe unha elite eclesiástica e política nesta zona no século VIN. Poida que as cousas vaian moi ben, pero hai que ter en conta que a principios do século VIII prodúcense invasións musulmás. Pamplona desenvolve a súa relación cos invasores, mentres que Álava empeza a mirar cara a Asturias, rompendo así a relación entre Álava e Pamplona, e precisamente nese momento desenvólvese o eúscaro occidental e dáse un proceso de difusión moi importante.

En que contexto social dáse?

Aquí non había moitos habitantes e a sociedade estaba bastante jerarquizada. Ao parecer, cando desapareceu o Imperio romano, os señores marcháronse cos romanos da Llanada. Con todo, algúns quedaron aquí e uníronse aos vascones. Segundo a tese de Mikel Pozo, estes vascones son gardas que controlaban as calzadas romanas e tiñan un importante cuartel en Arakil… Todo é bastante especulativo, pero en gran medida manteríase aquí cando o imperio desapareceu.

Desenvolveuse o eúscaro sobre o latín?

Sempre aprendemos que o eúscaro era vello e que o latín veu, pero a situación que eu atopei aquí non é a mesma. Aí temos un pulso: que se falaba antes. O eúscaro aquí presente é un dialecto que se desenvolveu a partir do século VIN, pero o substrato é o latino. Así, na Llanada hai moitos nomes latinos e tamén hai novos nomes euskaldunes: arriaga, egileor, illarraza, mendiola, zalduondo… Eses nomes euskaldunes son moi transparentes, moi descritivos.

Como se estendeu o eúscaro á montaña?

En Mendialdea tiñan moito contacto coa Sakana e coa Llanada; eran relacións interprofesionais e familiares, entre parentes maiores. As liñaxes poderosas da Idade Media utilizaban o eúscaro; Gauna era unha liñaxe moi poderosa na Idade Media, e uníronse a outra liñaxe procedente de Lazkao, no século XV. Os lazkaotarras falaban en eúscaro e tiñan unha rede moi influente en Madrid. En Korres e Contrasta, por exemplo, moitos infanzones non sabían falar en castelán e necesitaban tradutores para realizar probas de hidalguía. Por tanto, a xente de aquí sentíase orgullosa de ser euskaldun, porque a lingua tiña prestixio, os vascos eran poderosos. Así, até o século XVIII falábase en eúscaro na Montaña.

Que características ten o eúscaro de Mendialdea?

En Alegría-Dulantzi atópase a zona máis fértil, con termas, unha basílica e é un importante campo de influencia. No val de Arraia, doutra banda, atopamos un eúscaro moi desenvolvido. Se o eúscaro occidental creouse na zona da Llanada, as primeiras innovacións déronse en Arraia (Aletxa, Birgara, Elhorzahea...). Ademais, as novidades en eúscaro detéctanse en lugares moi especiais, nos pobos "elixidos": En Apinaiz, Sabando, Zecuiano… Son pobos moi escondidos, pero ao mesmo tempo abundantes, cheos de auga, non moi fríos… As elites elixiron eses lugares.

Di que a desaparición do eúscaro ocorreu de súpeto. Por que?

Segundo a teoría oficial, o declive do eúscaro coincidiu coa reforma educativa que os Borbóns adoptaron no século XVII, pero eu creo que se produciu unha crise económica, social e política que fixo que o eúscaro desaparecese de súpeto. Creo que esta crise coincidiu coa invasión napoleónica, xa que a guerra da Independencia supuxo un desastre enorme en Álava: 20.000 soldados estiveron no cuartel de Vitoria, outros tantos en Estella, e todos eles tiñan que ser alimentados, ademais recrutaban mozos…