Os usurbildarras Ion Martin e Ibai Arrieta iniciaron hai catro anos a creación dun proxecto para o recoñecemento dos represaliados e a elaboración do ocorrido na Guerra de 1936. O historiador hondarribitarra Aitzol Arroio e o xornalista donostiarra Aitor Azurki uníronse para presentar o proxecto ao concello. Os testemuños dos últimos gudaris baixo as choivas de Artosa e os testemuños do xornalista usurbildarra Arantxa Manterola, escribiron Herriak Jakina: a memoria represiva de Usurbil: seguindo as pistas do traballo 1973-2002, presentaron o proxecto convencido de que había cuestións relacionadas coa guerra pendentes.

A hipótese dos promotores confirmouse rapidamente cando se atoparon datos, nomes e documentos que até entón non foran coñecidos. O seguinte paso do proxecto era involucrar á cidadanía nestas investigacións. O grupo de voluntarios que se constituíu enseguida decidiu crear a asociación Usurbil 1936 no ano 2021. Ese mesmo ano, na recuperación da memoria, os cidadáns pasaron á primeira liña e asinaron un acordo co concello para restablecer aínda máis o proxecto.

O que empezou con dúas persoas converteuse co tempo nun proxecto popular. Nos últimos tres anos foron moitos os traballos promovidos pola asociación: recompilación de testemuños, homenaxes a fusilados, recuperación de zonas de guerra ou elaboración dun informe histórico a través do traballo de arquivos. Entre as actuacións realizadas, destacou a rexeneración histórica realizada o 13 de abril nas ladeiras de Andatza. A asociación logrou reunir a 150 persoas entre participantes e visitantes.

Usurbil 1936 logrou coa súa práctica pór en valor a responsabilidade de todos os cidadáns na recuperación da memoria. Foron moitos os cidadáns que colocaron o seu exemplar nunha ou outra iniciativa. Segundo os promotores da asociación, unha das claves para fortalecer e alargar o proxecto foi precisamente esa, que cada un busque o seu lugar no proxecto. A maioría da poboación traballou en liñas de traballo concretas e a coordinación de todo iso canalizouse desde a asociación.

Recompilación do ocorrido e elaboración do informe histórico

O proceso de recollida de información estivo condicionado desde o principio: o longo tempo transcorrido, o intento de encubrir suceder polos fascistas ou a morte da maioría dos protagonistas da época. A investigación levada a cabo polo historiador Aitzol Arroio, en colaboración con Arantxa Manterola e Ion Martín, recibiu entrevistas e testemuños da cidadanía. Conseguiuse recuperar unha gran cantidade de datos, fotografías e documentos que nos informan do sucedido en Usurbil nos últimos días de setembro de 1936. Desde que as tropas franquistas atacaron a Usurbil o relato do ocorrido no pobo quedou nas súas mans, pero co material que recolleron da iniciativa conseguiron completar o informe histórico

Recoñecemento de fusilados e recuperación de espazos memoria

Outra das liñas de traballo máis importantes foi o estudo e a emerxencia dos efectos da represión durante a guerra e a posterior ditadura. A asociación organizou en setembro de 2021 o acto central de homenaxe ao sete fusilados polos franquistas, aproveitando que se cumprían 85 anos.

Os lugares nos que se produciron estes fusilamentos foron homenaxeados en diversos puntos de Gipuzkoa, como o cruzamento de Irubide entre Usurbil, Donostia e Lasarte Oria ou o camiño de Meaga en Oikia-Zumaia.

Segundo moitos dos testemuños recolleitos, moitos dos habitantes da comarca de Irubide foron fusilados e enterrados. En Meaga fusilaron ao usurbildarra Bautista Aginaga Otegi e ao aiarra Pedro Julian Agirre Gallastegi, membros do PNV. Tanto nun como noutro lugar instaláronse monólitos para que non se esqueza o que alí ocorreu.

Fronte de Andatza e recuperación de trincheiras

Tras caer a finais de agosto de 1936 en mans dos pobos franquistas de San Sebastián e do val do Oria, o monte Andatza e os seus arredores convertéronse nun importante punto de defensa para os antifranquistas. Outro dos traballos foi a recuperación da liña de trincheira. Os labores de recuperación foron acompañadas de escavacións arqueolóxicas nos anos 2022 e 2023. Desde entón apareceron centos de vainas e obxectos.

Todo este traballo foi unha forma de sacar á luz a recreación histórica realizada o 13 de abril coa colaboración cidadá. Na súa elaboración foi imprescindible a colaboración de Intxorta 1937, Lubaki, o Museo da Memoria Húmida de Hierro, a Fronte de Euskadi e os axentes memoriales da Memoria. Segundo algúns datos atopados, naqueles días producíronse polo menos 19 mortos e 55 feridos en Andatza.

No proceso de execución da obra arqueolóxica de Lubakieta participaron os arqueólogos Malen Lizarraga, Inmaculada Richaud, Francisco Gómez, Xabier Ferreiro, Aitziber Gonzalez e Pablo Perucha. Ao final da rexeneración histórica, o arqueólogo Josu Santamaría, que está a redactar o informe arqueolóxico, deu a coñecer o que se atopou nas trincheiras. Este ano executouse a ‘Ruta da Memoria de Andatza’ que aúna investigación tanto arqueolóxica como histórica. Nun percorrido formado por paneis informativos e figuras QR, calquera cidadán pode probar unha excursión a Andatza para coñecer parte do que posteriormente se coñece como sistema de defensa Saseta.

Na páxina web da asociación pódense atopar todas as fotos, testemuños e detalles do proxecto. Como última iniciativa, a asociación pretende completar un itinerario interactivo que cruzará Usurbil para explicar a Guerra de 1936.