1855. O cólera golpeou con forza a Zumaia. Co fin de evitar a contaminación, as autoridades adoptaron medidas drásticas: prohibir a pesca e a venda de peixe, arrincar e asar as plantas de tomate (pensando que a enfermidade se propagaba a través delas), queimar polbos secos almacenados nas casas… Con todo, en Zumaia morreron 122 persoas, entre elas o cirurxián titular, Zacarías Goya. Naquela época, o cirurxián-barbeiro era un oficio por baixo do nivel do médico, pero moi apreciado e necesario; facía de todo: curar aos enfermos, afeitarse, sacar dentes e sangue, axudar nos partos…

O alcalde Eusebio Gurrutxaga, á vista dos danos causados polo cólera e polas dimensións da poboación, propuxo que, ademais do cirurxián, sacásese a praza de médico e a de farmacéutico, e así o aceptou o Concello. No Boletín Oficial de Gipuzkoa inseriuse o seguinte anuncio: “Fago saber que este Concello traballou creando unha praza de médico co soldo anual de 9.000 reais vellón. Áchase tamén vacante o cirurxián dotada con 6.000 reais vellón anuais e ademais 16 reais por cada parto asista. Os candidatos poderán presentar as súas solicitudes na secretaría desta vila, onde se achan de manifesto as condicións, no termo de 30 días desde a inserción do boletín oficial desta provincia; advertindo que ambos os alumnos realizan unha tarefa específica no idioma vascongado”[1]. Ademais, a demanda de eúscaro era unha práctica bastante habitual e pódese comprobar facilmente a través dos boletíns: En Lesaka, cirurxián: “en concepto de que chegase o idioma vascongado”[2]; Angiozarren, cirurxián: “Os candidatos saber o idioma vascongado”[3]; Cirurxián en Anoeta: “Os candidatos que teñen que ter coñecementos o idioma vascongado”[4]; en Getaria, médico cirurxián: “advertindo que o profesor terá que ser o idioma vascongado”.

O donostiarra Ildefonso Zabaleta Etxeberria foi elixido en 1882 como médico de Zumaia, cargo que ocupou até 2014. Tamén foi un gran cantante (tenor) (foto: De Javier Carballo, de Badillo e Ovejero).

Elixiron ao médico, pero non durou moito, e tiveron que elixir outro en 1856. Os edís optaban por tres candidatos e votaron a cal preferían, pero quedaron empatados: dous deles a favor de Manuel de Pedraza e os outros dous a favor de Toribio Ibaseta, co terceiro candidato (Mariano de Revilla), deixando o asunto para o seguinte pleno, pero aínda non se puxeron de acordo, dous e dous, entón o Concello pediu informes á Reitora Universitaria Central da Corte: “as notas de ambos os pretendentes son boas, pero preferibles as do Señor Pedraza”; ademais, segundo o alcalde, había que ter en conta a experiencia: Pedraza levaba traballando catorce anos e Ibaseta acababa de empezar. Unha vez realizada a votación, dúas e dúas quedaron empatados. Ante a falta de acordo, decidiron trasladar o asunto á reunión que celebraban cos Maiores Podentes, onde se resolverían.

José Ajuria Tauste (1882-1962), médico en Zumaia desde 1916, enfrontouse á epidemia de gripe española (foto: De Javier Carballo, cedida por Ana Mª Olaizola).

 

 

 

 

Ademais dos concelleiros, outro once granujas do pobo reuníronse para dar explicacións, e o alcalde decantouse por un candidato, Pedraza, que tiña mellores notas e máis experiencia no cargo. Entón, outro concelleiro, Sebastián Gartxotenea de Oikia, decantouse polo outro candidato, Ibaseta, quen explicou ao alcalde que Pedraza tiña mellores notas, pero que as de Ibaseta non eran malas, e subliñou a principal razón para elixir a Ibaseta: “Espuso que aínda que o Señor Pedraza preferido pola Universidade e Tiña máis práctica que o Señor de Ibaseta no seu concepto debía ser preferido por canto posúe o idioma vascongado”[6]. Entón outro magnate, Nicolás Gurrutxaga (pai do alcalde), tomou a palabra e opúxose á palabra de Gartxotenea, alegando outra razón para apoiar a Pedraza: “Sendo o médico para curar ou estudar enfermidades máis ben, atenderse aos coñecementos científicos e á práctica que á lingua e que non podía ter na elección”[7]; entón Liño Uriarte tomou a palabra e afirmou que Pedraza tiña mellores notas, pero que as de Ibaseta non eran malas, polo que tiña suficiente coñecemento e, ademais, como sabía euskera, tiña necesidade.

Tras a votación, elixiuse ao vasco, oito a favor de Ibaseta e seis a favor de Pedraza, e a partir de entón o tema da lingua/euskera apareceu moitas veces noutras seleccións similares. Máis adiante, nunha delas, o alcalde de barrio de Oikia ameazou mesmo con non pagar o que lle correspondía: “Os moradores do seu val de Oiquina, non chegarán a facerse algunha sempre que sexa castelán o médico que lles asista”[8]. Pero, normalmente, en postos similares, o Concello sinalou e solicitou expresamente o requisito de ser euskaldun (ou dar prioridade). Algúns exemplos son:

En 1857, para elección de médico: “Unha solicitude dun médico dA Rioxa, máis sendo castelán este, non puido agraciarlle coa praza vacante pola mala mediaba [non saber euskera]”[9].

En 1860, médico: “E no caso de ter un aspirante á praza vacante que hoxe se acha cando estaba dispoñible castelán, acordaron non ser inconveniente para irlle sempre que non admitise vascongado”[10].

En 1865, o médico, “Sendo preferido o que posúa o idioma bascongado”.

En 1866, Médico: “Sendo preferidos entre os aspirantes que posúan o idioma vascongado”[12].

En 1867, médico: “Que entre os aspirantes preferente o que posúa o idioma vascongado; en igualdade de competencia e competencia”[13].

En 1870, farmacéutico: “Discutido o detido e tendo presentes que Don Juan Mayora reúne á calidade de Guipuscoano á da súa profesión, e sendo conveniente a lingua vascongada nesta vila, elixido por unanimidade”.

En 1873, médico, carta de Antonio Almansa, desde Bolaños (Cidade Real): “na Gaceta [de Madrid], vin anunciada, a vacante de Médico cirurxián dese pobo”, e alguén (seguramente o secretario) escribiu a nota ao final, debaixo: “O 28 díxose que serían preferidos os vascongados”[15]

…

Ademais dos exemplos de médicos e farmacéuticos, tamén hai outros oficios que esixen ou priorizan o eúscaro propio aos vascos: practicante (1900, 1924), veterinario (1903, 1911, 1931), director da banda de música (1903, 1919), organista de igrexa (1905), axente municipal (1914, 1919), secretario municipal (1925), que tamén se consideraría en eúscaro.

Como se pode ver, non é a pregunta tramposa “Pero que queres, bo médico ou vasco?”, e antes había profesionais bos e euskaldunes.