Bo... volvamos a este ano. Achegámonos á primeira barricada para entrar ás 9:30. Alí estaban os veciños e bailaríns de Altzürüküko, recibindo ao grupo de máscaras de Maule-Lextarre. Movémonos/Movémosnos andando dunha barricada a outra. Nos dous primeiros apareceron os altzürükütarrak, nós e un par de pequenos grupos manex, pero no terceiro apareceron mozos suletinos e numerosas cuadrillas manex dos pobos veciños.

Mattin adóitame abrir as portas de Altzürüküko

Na barricada traseira do frontón, o ambiente é inmellorable, empeza a acougar o sol e a animar á xente. Fun a saudar a Mattin Eperre (Altzürükü, 1998), o meu anfitrión oficial de Altzürüküko no ano 2020, e despois deste ano, non digamos. Tiña o contacto das mascaradas de entón. Foi zamaltzain, esta vez cerdito, fíxome raro ver a Mattin sen cabalos.

Contoume en Baiona que acaba de estudar e acaba de empezar co novo negocio, pero que cada fin de semana volve á súa cidade natal. Que o seu irmán (Pitxu 2020) está en Bolivia, pero entra en dúas semanas. Que os pais tamén son bos, como sempre, que o necesitan aquí. Despois de porme ao día, pregunteille si algún árbitro ten que comer na súa casa. De feito, este ano quixeron recuperar o costume que no seu día era moi común: comer nas casas do pobo que visitaron os arizalaris.

A ver si quero comer no seu día. Que vergoña viume a cara de fame? Coma se estivese a pedir... ja, ja ja ja! Pero díxenlle claramente que si, que teño a comida, pero que sería un pracer vivir por dentro unha desas comidas de cambio nas mascaradas. Que el debe servir na comida do colexio e que non estará en casa, pero que avisará aos seus pais e avisaralles para que vaian tranquilos. A casa branca que está na costa, que é a dos pais a que ten as xanelas azuis, a porta para pegar tranquilo!

Pensaba andar tranquilo sen cámara, pero vivín esta experiencia e como quedarme en Dantzan sen contar!

Comer en casa á volta

En máis dunha ocasión escoitei tanto aos suletinos como aos meus compañeiros de traballo que no seu día os participantes das mascaradas visitaban as casas do pobo, e que había fórmulas ou normas sociais para que cada mozo decida a súa casa. O investigador Kepa Fernández de Larrinoa tamén recolleu algúns detalles deste intercambio de relacións. Era habitual acudir á casa dos mozos que desempeñaron o mesmo rol nas últimas mascaradas deste pobo (iríase á casa da última cantinera do pobo que visitou a cantinera, e así a maioría). Ao señor correspondíalle á casa do contencioso. Tamén foi habitual ir a casa de familiares ou amigos. Así, cada mozo, ademais de visitar en época de entroido uns 12 pobos de Zuberoa, visitaba outras tantas cociñas, con todo o que iso supón. As mascaradas foron un instrumento de penetración e cohesión impresionante.

Con todo, nos últimos anos esta práctica foi perdendo. A sociedade vai cambiando e é evidente que as portas das casas actuais non son tan abertas como as de outrora. Na miña contorna vin ese cambio e en Zuberoa, pois o mesmo! Doutra banda, os xantares das mascaradas aproveitáronse tamén para recadar fondos para ikastolas ou escolas, de maneira que nos últimos anos organizáronse comidas populares abertas, e o habitual é que todos xuntos, nun ambiente festivo, cómanse.

Con todo, este ano os mozos de Maule-Lextarre anunciaron que ían dar mascaradas e que querían seguir a tradición das comidas das casas. Cren que é unha boa forma de mesturarse co resto dos suletinos. Ponse en contacto cos habitantes do pobo que van visitar e ven a ver cantas casas están listas para recibir aos arizalaris. Así, algúns están a comer en casa e o resto en grupo.

Volta mesa Mendiburu

Terminadas as barricadas matinais das mascaradas, fun a Mattin e sinalou ao home que camiñaba lonxe. Ir verlle por aquel pai. Beñat Eperre (Altzürükü, 1961) está de camiño a casa, pero pilleino na carreira. Chegamos a casa Mendiburu con dúas palabras. Todos espérannos! Colléronme de risa, sabían que un invitado irreverente do último momento ía aparecer nalgún sitio. Hai unhas 20 persoas no comedor. Monique Uturriaga (Ozaze, 1965) deume a benvida a casa. Monique e Beñat son dous matrimonios, pais de Mattin, que organizan unha comida familiar en casa coas mascaradas. Os irmáns e sobriños de Monique, algúns amigos da familia... tentei apuntar o esbozo de relación dos meus compañeiros de mesa, pero deixeino como estaba.

Beñat díxome que senten á súa ao redor porque algúns falan francés. Advertiume que non teño nin idea en francés (ás veces traballos en castelán!). & '97; Que ao meu ao redor todos sentan euskaldunes, vale! Pero, que vai! Daba Juan Martín de Kutxidazu bidea e en varios momentos. Entender aos suletinos cando están entre eles é un exercicio de linguaxe para un manex como eu. E iso, que se uniron comigo, pero... en momentos a min! Afirmando coa cabeza, coma se entendéseo todo.

Creo que se me escaparon a metade dos fondos das entrevistas da comida, pero as cousas que pillei realmente interesantes. A verdade é que na mesa de Mendiburu sentinme como en casa. Lembroume a volta á mesa de Ertxiñondo, caserío da nosa familia, pero na súa versión suletina. A maioría das cuestións locais, tanto as actuais como as históricas. Primeiro dedicáronse aos cultivos, as herbas, os danos producidos polos incendios, a substitución dos mozos, o futuro do cultivo... O neno da rúa Manex, sen grandes achegas, pero gozando. Tamén falamos do sentido dos entroidos e da evolución das mascaradas, das normas sociais da festa, do debate buhame-herratu... E sobre o eúscaro, sobre o uso do hitano... sobre a creación das ikastolas... Realmente enriquecedor. Pois imaxina o que ten que ser que todos os mozos do pobo pasen así nas casas dos pobos veciños durante tres meses. Unha fórmula inmensa de comunicación, relación e cohesión.

Tres manex no Presidente

Entre os familiares e amigos de Monique e Beñat non son o único forasteiro, xa que en Mendiburu comeron dous das mascaradas. Don Beñat Elkegarai (Garazi, 1974) e Ximun Uturralt (Donapaleu, 1988) buhamea (ou ferrada). Mira, os dous invitados tamén manex!

Dixéronme que senten na mesa (ao chegar o último e ao mesmo nivel que o xefe) e os outros dous manexas colocáronse a ambos os dous lados. No meu lado, con todo, están suletinos. Ximun leva uns 10 anos traballando na emisora Botza de Xibero e di que está Mauleratua. Ademais, é a súa segunda mascarada, en 2017 traballou cos de Péta. Pola súa banda, Beñat leva moitos anos máis en Maule que Ximun. Con todo, como os seus pais non os teñen, di que foi mauletarra durante moitos anos, pero non suletino. Achegouse máis tarde á cultura suletina. Pregunteille cantas máscaras ten e contestoume a primeira. En 2007 Maule tivo a responsabilidade de organizar as mascaradas, pero ese ano foi pai, por tanto tiña outras responsabilidades. Este ano, Xan e Anita están de festa cos seus fillos. Ambos son Küküllero e o seu pai asumiu o papel de Señor durante varios fins de semana para axudar aos mozos a formar equipo.

Aquela mascarada de Altzürüküko de 1979...

O señor da casa tamén está dado pola mascarada, conta que traballou como gatuzain nas mascaradas de Altzürüküko de 1979. Beñat Eper tiña entón 18 anos. Di que o seu irmán maior e os seus amigos eran bos bailaríns. Pero faltaban o quinto bailarín. Beñat preparou as danzas das mascaradas en 3 meses. 3 meses, é posible? Baile e canto que levan no sangue. Despois de levantarnos da mesa fíxonos a demostración. Antrexata ensínanos como aprendían e traballaban coa axuda da cadeira.

Nalgún lugar a habilidade de Beñat parece ser que se defendeu na praza co apreso en 3 meses e deixando pegada histórica. No lugar de traballo falou das mascaradas de 1979 e pronto empezou a experimentar cos textos que o seu compañeiro Oier ten gardados no computador. E bingo! Beñat pertence ao grupo de mascaradas de Altzürüküko que fascinou a Antton Luku:

No inverno seguinte os Alzürüküt deron unha mascarada de urxencia e digo que ao ver aquilo que a danza me impactou até os nosos días. Era novo, eu fun alí. Pero era consciente de que iso non o volveriamos a ver, que algo producira naquel país aquel espectáculo e que esas condicións desaparecían ante os nosos ollos. Os pioneiros sorprendéronme. [...] Vexo a aqueles pioneiros como onte. Tiñan unha unión incrible mentres estaban xuntos, fritos dobres, reanimando a velocidade nun axuste ou un fiambre. Pero o que máis me sorprendeu foi que, co paso do solitario, non se facía o mesmo de corpo. Retiñan o rol. Gatua gatu, zamaltzaina gure bolanta. Pasaban negros e eu sempre necesitaba dos pioneiros detectando esas intermitencias. (Antton Luku, Libertitzeaz, 2014)

De mesa a praza

A min encántame comer e comer de cando en vez, parecéronme como o que está unha semana sen comer. Como non sei dicir que non á comida, eu todo dentro. Os meus amigos sempre me din, polo menos agradecidos nas comidas, creo que en Mendiburu tamén o pensarán!

Todos estamos nun bo ambiente de mesa, pero Beñat Elkegarai, metido no papel do Señor, empeza a mirar ao reloxo. Que a sesión da tarde das mascaradas ten que empezar pronto e empezar a moverse. Aos de casa non lles importa moito a hora, espéralles; ademais, se non é o Señor que na praza nunca empezan as mascaradas. Por tanto, comezaron a tomar tranquilas e a sacar bebidas. O señor négase coa cabeza, “O señor ten que bailar!”. Buhamea tamén está refinada no papel, toda a bebida ofrecida dentro, sen perder nunca o sorriso.

O señor ri dicindo que el está visto na sesión de tarde das mascaradas na praza Jauna o sen, en 1995 necesitábao, e que non quere que se repita este ano. Por tanto, mirando ao seu compañeiro e “O tempo de compartir, Ximun!”. Eu quedeime un pouco máis, como deixar a sobremesa e os seguintes sen terminar!

Desde casa escoitamos as primeiras melodías musicais, e entón si, agradezo a todos, despedinme e fun correndo á praza. E alí estaban os meus compatriotas nun dos mellores lugares da praza político-formal, reservando para min o lugar e todo.

A honra de bailar en branle

Senteime xunto aos meus amigos e ademais veume unha cautela para despistarme! Tomei o susto de Cristo e prevín que viña algunha carcasa (a última roubáronme a cámara). Pero non, ai, non me convidaron a Branle! Metinme na corda e aos segundos outro invitado deume a man. Aiba! É Ihitz.

O branle pódese considerar unha representación da praza de toda a simboloxía posterior das mascaradas, onde a rede de relacións e enlaces clave da festa móstrase a través da corda. Branlea é un baile de cadea, unha soka-dantza, e as cordas son unha mostra de cohesión social, como di Juan Antonio de Urbeltz, expresión da unidade e a convivencia. Por tanto, bailar na corda cos zuberotarras é unha honra para min; e da man de Ihitz, pois non digamos. El é o meu amigo suletino, hai tempo que me abriu a porta da súa casa e ensinoume algunhas cousas de Zuberoa, recunchos ou festas e chaves rituais.

Ese é o día redondo. Tiven o privilexio de entrar nas mascaradas até a cociña (literalmente). Manexa é acollida en casa e en corda polos suletinos.