Tomás Etxabe Arakistain foi recibido en 1949 en Zumaia, no caserío Bitarte, cursou estudos de mecánica e traballou no pobo antes de Vitoria. Comezou a traballar en Forjas Alavesas, unha das principais referencias do movemento obreiro local e de Vitoria-Gasteiz. Anos despois enfermou, rompeu co pasado e volveu á súa terra natal coa súa muller. Pero, despois de corenta e tantos anos, o seu nome segue resoando con forza entre os traballadores de Vitoria, xunto a Imanol Olabarria, Jesús Fernández Naves e outros.

[Tomás Etxabe dínolo antes de que nos preguntemos]

Apenas saio de casa.

Mirade, o outro!

Falas cun paralítico. Levo media vida en situación de pensión de invalidez.

Cal é a túa minusvalía?

Teño un tumor na parte posterior da cabeza, unha especie de bóla encadeada. Ao parecer, algunha vez tiven un derrame de sangue que afectou a algún nervio da cabeza, e como consecuencia, a miña vista, a miña fala, o meu equilibrio… afectoume, ou me agrediu. Recuperei algunhas cousas, non todas. Míroche, e véxoche a dous… Quizá nacín cun tumor, pero cando tiña 34 anos deime conta do tumor.

Vostede, nacido en 1949, apoderouse da enfermidade en 1984…

Máis ou menos. Empecei a ver unha mesma imaxe en dous lugares distintos. "Mira, aquí hai algo que se equivoca!", díxenme. Estiven co oftalmólogo e el levoume ao neurólogo. “Caramba!”. Estiven tres semanas ingresado no hospital de Txagorritxu de Vitoria-Gasteiz. Non mo dixeron exactamente, pero en certo xeito fíxolleme evidente: “Malformación”, dixéronme. Andei con médicos dun e outro lado, e funme a Cataluña a facer resonancia, porque entón aquí non había ningún. Alí confirmáronme o que me dixeron. E desde entón loitei para coidarme. E facendo exercicio de memoria, recordo que naqueles tempos de folga en Vitoria sentía algo na perna esquerda. Pero entón, raios e tronos! Non había nada máis!

E desde alá arriba?

Un par de anos despois déronme a invalidez e estou a cobrar unha pensión desde entón. Xa ataquei a parte esquerda do meu corpo, tanto a perna como a man, e teño que andar pola rúa co bastón. Agora miro cara atrás e sei que a enfermidade me condicionou na miña vida. Desconfío demasiado do medicamento oficial, desvieime pola vía do “medicamento alternativo”, o medicamento enerxético, etc. Realicei varios cursos para coñecerme a min mesmo e a orixe da miña enfermidade. Cando traballaba en medicamento enerxético, dixéronme que tiña que cortar coa primeira dez anos despois de diagnosticar a enfermidade. Totalmente, cortar.

Que é “cortar co primeiro”?

A ruptura con todos os contactos anteriores. Tamén fixen unha corentena no mosteiro de Leyre, completamente pecho, sen televisión, sen radio, sen teléfono. Alí mesmo. Espera. E decidín romper todas as miñas antigas relacións: a miña xente, o meu sindicato, todo o que sexa. Pausa.

A súa vida ten, pois, dous partes!

Ja, ja… Algo así!

Supoño que de mozo sería crente.

Que ben andaba por Herri Gaztedi!

Quero dicir que ti tamén o mataches e acendíchelo.

Abandonei a fábrica aos 35 anos por unha minusvalía. Estaba en Forjas [Alavesas].

Seguiu traballando na fábrica Forxas Alavesas despois daquelas folgas de 1976? !

Si. Despois da folga do 3 de marzo, estiven seis meses fuxindo. Pero ao cabo dun intre volvín.

Era un capataz…

É unha forma de dicir, de “cabeza”.

Quero dicir que outros líderes, como Imanol Olabarria ou o recentemente falecido Jesús Fernández Naves, foron capturados e mantidos en Carabanchel...

A partir do 3 de marzo, decidiron mostrarse. Eu esconderme. Aínda que sexa por un tempo… Agora mesmo estouno lembrando… Ti tes as culpas! Falando entre comiñas, sempre. Inmediatamente despois da folga, cando me escondín, entrei no maleteiro dun coche e fun a Forjas a participar na asemblea. O garda da entrada da fábrica estaba a controlar á xente, coñecía ao seu condutor e deixoulle entrar co coche, como de costume. E eu no maleteiro! Cando aparcou o coche, saín e falei na asemblea, dicindo que había que seguir adiante, que daba ánimos. Logo volveu meterse no maleteiro do coche e saíu.

Ten que pasar!

Non dentro, a convicción! Recordo que a tarde en que a policía lle disparou, metín a un ferido no coche e leveino ao hospital de Santiago. Era empregado de Forjas. Tiña unha bala dentro! Chamábase Bóveda, rioxano. Saíu ben… A situación era espantosa, si, e quizá por iso dixen aos membros da fábrica que entraría, aínda que sexa en segredo, e que falaría. E dicir e facer: aparecín na asemblea e falei diante dos traballadores. Non se que dixen, agás que había que seguir adiante.

Imanol Olabarria neste mesmo ARGIA [18 de febreiro de 2018] díxonos que cando Fernández Naves e el saíron de Carabanchel a situación era moi diferente en Vitoria e nas fábricas de Vitoria.

Tras o falecemento dos traballadores, celebráronse varios funerais nos que se congregaron miles de persoas na nova catedral. Tras a cerimonia, os corpos foron trasladados á manifestación que se celebrou na praza de Gasteiz. Alí esperaban os gardas civís, situados a ambos os dous lados da estrada. Chegamos alá... Os Imanolek-e así o recoñeceron, tiñan esa imaxe. Cando saíron do cárcere, non había nada diso e, por outra banda, estaban a legalizarse partidos e sindicatos. Os traballadores estaban a empezar a integrarse nesas organizacións, como antes non o fixo, porque antes non había partidos nin sindicatos. Nas fábricas, as asembleas perderon forza. Foi un gran cambio, pero cambiou radicalmente, pois non o sei.

As asembleas disolvéronse e as institucións impuxéronse.

Da fábrica á fábrica isto sucedeu de maneira diferente. Por exemplo, en Forjas, a asemblea prolongouse durante moitos anos. Sindicatos, polo menos en Forjas, a asemblea era sacra. E os representantes de Forjas, sexan ou non afiliados a un sindicato, respectabamos a asemblea. Había xente que non quería iso, por exemplo algúns dELA, pero ninguén se opuña á asemblea. Ninguén se atrevía. Non é mérito meu, e cada vez gústame menos falar de min mesmo, pero mentres eu recibín a invalidez, a asemblea tivo moita forza en Forjas, aínda que empezaba a debilitarse, porque había outras referencias, sindicatos e outras. Imanol [Olabarria] traballou en Cablenor, [Jesús Fernández] Naves en Mevosa, eu en Forjas… Cada un viviu o seu, pero, xa lle dixen, en Forjas a reunión durou máis que en ningún outro sitio.

Foron sacerdotes Imanol Olabarria e Naves… Ti estiveches no seminario?

Non, pero case! Jajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajaja… Porque no caserío necesitaba man de traballo, si non, andaría máis cerca! Jajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajedrez… Aínda así, andei por Herri Gaztedi. Alí nos ideologizamos. A miña cabeza era profunda. Andrés Osa xunto a Xipri Muñagorri. E tamén unha chamada Izaskun. Aquí, en Zumaia, eramos unha cuadrilla en Herri Gaztedi, unhas dez persoas. Tamén participamos Juanito Dorronsoro. Logo fixémonos marxistas. Estudei mecánica, traballei en diferentes talleres en Zumaia, e con 24 anos fun a Vitoria. Alí vivía a miña irmá Pilar e, primeiro, vivín na súa casa. Empecei a traballar en Forjas.

Fuches a Vitoria porque tiñas á túa irmá alí.

Non, porque había que ir ao lugar onde estaba o traballador! Fíxenme marxista de Herri Gaztedi, estiven no OIC [Organización de Esquerda Comunista], no EMK [Movemento Comunista de Euskadi]… Non sei onde estaba, pero sabía que tiña que ir á zona onde había moitos traballadores, a facer a revolución.

Ah, misioneiro!

Misioneiro! Si, señor! Ja, ja… Outra forma de misioneiro! Fun, pois, a Forjas, e eu tamén tiven aspecto de campesiño, e a traballar! Fixéronme un contrato de seis meses e logo renováronmo. Pensaba en quedarme alí. Entrei en Forjas aos 24 anos, e a folga foi aos 26. Naquela época estabamos en trincheiras. Entre tanto, en 1974 vivía Franco, e os máis valentes ou con máis conciencia das fábricas de Vitoria, ou non sei como dicilo, reuniámonos no monte, na zona de Olarizu. Tamén había outra gran fábrica, Esmaltaciones San Ignacio. Estas folgas de Vitoria-Gasteiz levaron a cabo grazas ao traballo das trincheiras. Logo houbo que traballar, por suposto.

O 9 de xaneiro de 1976 entraron en folga en Forjas.

E mantivemos a folga. Despois viñeron Mevosa, Aranzabal, Cablenor, Areitio… E saíron en folga os representantes das fábricas, ou algúns deles, nas trincheiras nas que traballaban. A maioría, homes. Quizá Areitio era unha muller. Non me acordo.

A policía non o sabía?

A policía perseguía a ETA, non a nós! Antes de morrer Franco, o único que faciamos era facer reunións de monte e botar panfletos. Tratábase de concienciar ao traballador. Era un dos que escribían panfletos. Sempre me gustou ler. Había un multicopista, un artesán, e alí botabamos os panfletos. Deixamos a casa da miña irmá e alugamos un pequeno piso na rúa Errementari, e logo tivemos alí ao multicopista.

Entón morreu Franco…

E é entón cando “eles” (autoridades e policías) se desorientan. Se cadra todos estamos bastante perdidos, eles e nós. Con todo, cremos que era a ocasión, xa que eles andaban sen rumbo.

Mirando a aquela época, vesche líder?

Naquela época, si. Póñome a mirar desde o día de hoxe e creo que iso non serve de nada. A xente quere referencias, e naquela época eu era a principal referencia en Forjas, pero non a única. Entre os representantes dos traballadores contábase xente de gran valor. Algúns que non tiñan grandes escolas pero que valían moito. A maioría das veces falaba eu nas asembleas. Naquela época eramos máis de mil obreiros. Celebrábanse grandes asembleas. Recordo que a primeira reunión fixémola dentro do ámbito da fábrica, pero fóra do lugar de traballo. Eu subinme ás pequenas cheas e, de pé, dirixín a palabra aos obreiros.

Que dixeches?

Non o sei! Pero lembro que foi duro. A primeira reunión sempre é dura. Non sabes como vai saír, si vanche a facer caso, si vanche a botar do traballo, como vai responder a xente… A asemblea saíu ben, entramos en folga e algúns nos despediron. Con todo, os xefes non tardaron en darse conta de que isto unía e fortalecía aos traballadores, que tiñan que tentalo doutra maneira.

O 9 de xaneiro, e até o 3 de marzo, en folga…

Si, si! A maioría dos traballadores daquela época eran inmigrantes, vivían de forma irregular e nunha casa na que vivían máis dunha familia. Gañábase moi pouco. A través da folga case se duplicaron os xornais!… Nós, a través da nosa acción e dos panfletos, fixemos ver á xente que tiñamos a oportunidade de gañar máis, de traballar en mellores condicións, de ter recoñecidos aos representantes dos traballadores, de conseguir dereitos sindicais… Despois, cando nos botaron a nós, tiveron outra reivindicación: volver traballar aos despedidos. “Sen eles, onde imos nós?”, como dicía. E conseguíronse as peticións, pero con cinco mortes chegaron as peticións.

Como se mantivo a folga de dous meses?

Dous meses en Forjas. Mevosa fixo máis meses, e Aranzabal, Cablenor, Areitio… en Areitio todas eran mulleres. E como soportalo? Foi un milagre! Creáronse caixas de resistencia e constituíronse comisións de traballo para atender as necesidades duns e outros. Ademais, varios traballadores desprazáronse a diferentes localidades alavesas a recoller patacas. Posteriormente, estas patacas distribuíanse nas igrexas do barrio obreiro. Grazas a ese traballo mantivemos a folga.

Comendo patacas!

Por exemplo! Ja, ja… Pero, ademais, hai un dato, importante. E non se lle deu suficiente importancia: muller. O home asustábase rapidamente na casa. O diñeiro levábao el e, si non o levaba, que? A muller dixo doutro xeito: “Manterémolo aínda que se coman patacas! Conter”. E así foi. A muller realizou un importante traballo de resistencia. Por exemplo: moitas mulleres saían á manifestación con bolsa na man. Que por primeira vez en Euskal Herria tantas mulleres reuníanse e saían á rúa! Ese é o dato! E Euskal Herria e España souberon que tantas mulleres se atopaban na rúa, coas bolsas buxán. Aí está o protagonismo da muller, en casa e na rúa. Tivo moita importancia. E sei, por exemplo, que a asociación veciñal que se formou despois das folgas tivo moita forza, porque as mulleres que se moveron en folga participaron nela. Na miña opinión, ao falar do 3 de Marzo á muller non se lle deu a importancia que merece.

Entre o 9 de xaneiro e marzo convocastes dúas folgas xerais.

Non saíron ningún dos dous. E Forxas, Mevosa, Cablenor, Areitio... eran seis mil traballadores en folga! Convocou unha folga xeral e non saíu!

Saíu o 3 de marzo!

Pero non sei por que! A terceira vez, porque creo que si.

Falei cunha testemuña que era alumno naquela época e di que ese día había un ambiente de folga en Vitoria. E foi ao mediodía cando a policía lle disparou na Avenida de Gasteiz.

Si, era unha folga, entre outras cousas porque pechamos con barricada todas as rúas, a diferenza das dúas convocatorias anteriores. O ambiente era favorable, pero non nos fiabamos. E pola mañá, é certo, houbo tiros. Os alumnos fixeron un bo traballo. Algúns seguro que terán aos seus pais en folga. Pero o problema non era o estudante, senón o traballador que traballaba. Non poderían facer folga, ou terían medo… Non o sei. Cada un vive no seu mundo, eu non podo dicilo, pero aquel día houbo unha folga total en Vitoria-Gasteiz. O piquete nin sequera foi necesario. Durante a folga tamén tentamos sacar a Michelin, pero non saíu. Se saíse, entón si! Eran moitos obreiros. Nós tamén, seis mil persoas, aguantamos e aguantamos durante dous meses.

3 de marzo de 1976.

Pola mañá fixemos un traballo de rúa para paralo todo: tenda, bar, rúa… Todo pecho! Naquela época non tiñamos medo! Imos! Esa tarde, os representantes dos talleres reunímonos na igrexa de Arana para preparar a asemblea de Zaramaga. Era o noso costume. Cando saímos de alí e fomos á igrexa de Zaramaga, a policía xa estaba ocupada. "Hostia! Hoxe non temos nada bo!”, dixen. A policía estaba sobresaltada e bébeda. Non eran moitos, pero estaban completamente armados. Mentres estabamos alí, dixémoslle a un cura que estaba connosco que falase co xefe de policía, dicíndolle que si, que os obreiros sairían da igrexa. Non queriamos confrotaciones. O xefe de policía enviou ao noso sacerdote, Felix Placer, ao herraje dos gansos. “Fóra de aquí!”, dixéronlle. Entón díxenme: “Tomás, aquí está o vermello!”.

Pedro Martínez Ocio, Francisco Aznar Clemente, Romualdo Barroso Chaparro, José Castillo García, Benvido Pereda Moral, centos de feridos. Unha matanza.

Si, si. A policía estaba a tentar sacar á xente da igrexa. Tamén se lanzaron botes de gas e algúns dos que estaban no interior esnaquizaron os cristais das xanelas. Sacárono de alí. Eles salváronse. Pero os que saíron pola porta principal, uns mortos, outros feridos de bala… Cinco mortes e centos de feridos de bala. Non podía estar alí! Con todo, neste tipo de momentos non se pensa, faise algo. Toma a José Luís, un dos feridos de bala, o de Forjas, mete no coche e lévache ao Hospital Santiago! Sangue e outros! E cando saímos do hospital, Vitoria en silencio, ninguén na rúa… Pensabamos que sacarían o exército á rúa. Aí están sempre as palabras daquel militar de Burgos, que dicía ao goberno que tiña preparados aos soldados para tomar Vitoria. E non era só Vitoria.

Que queres dicir?

Era o momento da post-franquismo, tamén en España producíronse galantas e o Goberno estaba á deriva. Aínda estaban alí as camisas azuis, empezando a espirse, pero coa mente aínda azul. A transición ou o que sexa. En Basauri, outro traballador foi asasinado, en Tarragona. E o día 9, ou por aí fóra, produciuse unha folga xeral en Euskal Herria. Houbo un contexto. Non convén, por tanto, focalizar só en Vitoria. Son moitas cousas… Tamén houbo movementos confidenciais, algúns dos xefes que nos chamaron a negociar. E, por exemplo, penso que había un traballador en Forjas, e non o que quedaba atrás, que dixo que quizá tiñamos que volver traballar e negociar. Xa case lle saltamos ao pescozo! Forxas foi o referente da loita ao principio, e a nosa volta ao traballo significaba deixar desprotexidos ao cinco mil traballadores que estaban en folga. A situación era complicada! Namentres, continúe!

Tes algún recordo do funeral que se celebrou na catedral nova de Vitoria?

Non estiven alí porque me escondeu. Estiven alí no primeiro aniversario, e falei en directo. Lin un texto e, ao final, lancei unha de consígnalas de entón: “Desfacer forzas represivas”. E mentres comiamos en Elorriaga [concello de Vitoria], vin aos policías secretos. Tamén a comida saltóuseme á garganta: “Hostia, aquí están!”. E méteche dous e vaiche con eles. Impuxéronme unha multa de 500.000 pesetas ao cárcere de Nanclares. Pero estaba na rúa ao cabo dunha semana, porque a xente recollera o diñeiro e pagado a fianza. Houbo que devolvernos o diñeiro, e nós devolvémolo á xente na rúa para o que fixese falta.

Despois dos asasinatos de Zaramaga, que viño?

Escondinme, pero non deixei de reunirme cos representantes da fábrica. Reuniámonos en Laudio e falabamos dos problemas do traballo. Fixen un seguimento. E despois de seis meses de confinamento, a amnistía foi unha especie de lei. E non me impediu volver traballar. Mesmo me pagaron os seis meses que pasei en segredo. Iso quere dicir que a asemblea aínda tiña moita forza, aínda que eu non estaba alí. Como son as cousas! Hoxe é impensable! Tantas folgas, tantas demandas, tantos mortos e feridos… e dous días despois desas mortes os traballadores volveron traballar e os maiores aceptaron todo o que pediamos. Guillermo Aranzabal era xente negociable, pero Forxas, Mevosa e outros, eran duros!

Que sensación tes dela?

Aquilo non sería posible si non participase tanta xente: piquetes, recadar diñeiro, ir aos pobos de Álava a recoller pataca… Os nomes non teñen importancia, senón que fixo posible que estivésemos alí. Acórdome de Forjas, Teodoro, Anxo… traballadores que non tiñan grandes escolas, pero que sempre estaban alí, en primeira liña. Eran inmigrantes ou fillos de inmigrantes. Eles valen máis que eu. Eu, á fin e ao cabo, estaba ideologizado, marxista… o que se queira. Non eran marxistas, pero estaban alí! Somos ideologizados? O violín do can! Que queriamos salvar ao mundo? O violín do can! Fixemos o que tiñamos que facer, a policía creuse superada e entón empezou a disparar. Ao parecer, bebera algo, moi quente, e disparou e disparou. “Disparade a matar!” [Disparar a matar!] tiñan consigna.

Influíron na súa enfermidade as tensións e as tensións daquela época?

Estou convencido de que si. Estou convencido de que o tumor vén do nacemento. Pero si non me meteu nesa lea, quizá non saíse. O tumor sempre estivo aí, pero a tensión da época provocou un derrame sanguíneo do tumor. Nestes casos, tes dúas opcións: ou non fas caso ou che preguntas a ti mesmo. Se non lle fixo caso, xa estaba metido no buraco e vostede e eu non estariamos aquí.

* * * * *

A REVOLUCIÓN DE OLARIZU

“Estabamos reunidos no monte, na maleza, unha trintena de persoas de diferentes talleres, preparando a nosa revolución. Mentres estabamos alí, presentouse un home, e todos correron sobre as matogueiras. Que ía ser, pastor! Viviamos en plena tensión. Cando nos demos conta de que era pastor, tomamos alento, volvémonos e continuamos na revolución”.

3 MARZO

“Cando traballaba en medicamento enerxético, o médico díxome que me cortase co pasado. Fíxenlle caso. Pero un día, a miña muller e eu collemos un ramo de flores e deixámolo alí, en Zaramaga, na pedra en honra aos mortos. Corteino con Vitoria, aínda que ese feito sempre está presente. [Pedro] Martínez Ocio era traballador de Forjas! E Francisco Aznar, fillo dun obreiro de Forjas! Aquel obreiro que levei ao hospital! E Felix Placer conversando co xefe de policía! A tensión está aí, co que me dixo o doutor!”.

MENOS PUROS

“A Naves non lle gustou a miña postura: esconderme. Tivemos un enfrontamento á conta diso. Doutra banda, creamos o sindicato, ESK, e eles eran uns anticapitalistas puros que só tiñan en mente a asemblea e a asemblea. Pero nós non eramos, ao parecer, tan anticapitalistas puros. Despois do 3 de marzo, algúns decidimos xogar doutra maneira, mentres que outros decidiron que debían seguir como antes”.

ÚLTIMA PALABRA

UN MUNDO MELLOR

“Toda a responsabilidade nunca está nun só lado. A maior parte da responsabilidade pode estar nun lado, pero a responsabilidade recae en ambas as partes. Cada unha ten a súa responsabilidade. Naquela época fíxeno, esa sería a miña responsabilidade, a miña tarefa, e agora estou noutro ámbito, sempre despois dun mundo mellor”.

Nota da luz: este diálogo é unha versión extensa do publicado no número 2.723 de papel.