Coa man de Irulegi intensificouse o misterio da orixe do eúscaro. Para min as discusións sobre esta man están a ser bonitas, porque nos reiteramos en que a historia ás veces foxe da lóxica que establecemos desde o presente e é tan humana como as persoas que participan nela. Pero tranquilo, este non será outro artigo sobre a man de Irulegi.

O certo é que, antes de que a man de Irulegi asumise o merecido protagonismo, o título das " primeiras palabras en eúscaro" tíñano outras palabras bonitas: jziqui dugu / guec ajutuak son as parellas. Até hai pouco, estas frases, clasificadas como glosa de San Millán, eran as máis antigas que coñeciamos en eúscaro. Un codex de finais do século X ou principios do XI, é dicir, un deses libreiros medievais escritos a man e en latín, aparecen nun recuncho, como parece, apuntado por un monxe copista para comprender mellor o que estaba escrito en latín.

Non era raro escribir en covas. Ás veces eran pequenas advertencias para comprender mellor o texto, ás veces simplemente os copistas, que mesmo se aburren, apuntaban as súas contas, debuxaban ou escribían poemas do seu pobo. Todos estes textos denomínanse marginalia.

Hai uns meses lin a tradución ao castelán do libro How Irish Saved Civilization (como os irlandeses salvaron a civilización). Conta unha interesante historia, o papel fundamental dos irlandeses na transmisión do coñecemento da civilización clásica. Os frades irlandeses parecen ser, en principio, os seus principais copiadores de todos os manuscritos da Antigüedad escritos en latín e grego; e, en consecuencia, podemos dicir que se debe aos irlandeses, que salvaron eses documentos da perda, da continuidade do que chamamos cultura occidental e mesmo civilización.

Todos estes clérigos irlandeses tiñan tamén o costume de escribir nos bordos dos manuscritos, na súa lingua, naturalmente en gaélico. Por exemplo, baixo a descrición da morte de Héctor de Troia, o copista, emocionado, escribiu: "Hame triste a morte antes mencionada". Outro mozo copista: "En pleno verán atopou a unha nena na arboleda. Ofreceulle unha ladeira chea de mouras. Deulle abrazos de fresa". E outro: "Todos queren saber con quen vai durmir a ruína de Aide. O único que sei é que Aideen nunca durmirá soa".

A verdade é que o gaélico non se utilizaba só nas marxes. Nos manuscritos tamén hai gramáticas irlandesas, e hai unha chea de literatura oral, e din que é a lingua que garda os textos máis antigos relacionados coa literatura popular. Agora, a lingua que utilizaban aqueles pioneiros coñécea pouca xente, e menos aínda falando.

Como di a lingüista Yásnaya Aguilar, hai moitas razóns para aprender a falar unha lingua, pero só unha para deixar de falar: a discriminación que sufriron os falantes desa lingua. No caso dos irlandeses escóndese a violenta colonización de Inglaterra. En 1800 os monolingües gaélicos eran 800.000. En 1911 quedaban 17.000. En 1998 morre Cill Ghallagáin, o último monolingüe.

Na actualidade, estímase que as persoas capaces de comprender esas palabras escritas nos bordos dos textos importantes de Occidente son ao redor de 260.000. Con todo, aínda que a substitución cultural sexa case completa, a batalla debe ser entregada até o final. Diso tamén saben os irlandeses.