Estamos na Reserva da Biosfera de Urdaibai, con Arantza Ugalde Orbe, nacida no caserío Etxe-Barri de Busturia. Urdaibai é o centro da respiración do eúscaro, o refuxio da cultura popular e o centro da conservación da natureza. Atópase no corazón de Bizkaia querida e é un exemplo inmellorable do actual modelo político e económico.

O urbanismo, a auga e a silvicultura son as tres ramas estratéxicas para preservar a natureza

Sempre foi a baserritarra a que defendeu a natureza, e Arantza é o exemplo diso. “Fai máis de 30 anos saíron unhas leis de protección forestal coa cuestión da Biosfera”, pero o campesiño lembra que moitas delas seguen desafiando as leis, “cerca do río ou do mar, entre outras cousas”. O exemplo é a casa da Canle de Ardanza. Non se podía facer, pero o Concello de Gautegiz-Arteaga autorizouno. “A través da iniciativa Zain Dezagun Urdaibai trasladouse aos xulgados e tíñallo que quitar, pero non o fixo”, denuncia a muller. A organización ecoloxista ha denunciado nos últimos anos moitas actividades ilegais que se levaron a cabo en Gaza. “Aquí as cousas van moi amodo: o saneamento vai amodo, as axudas aos baserritarras, o idioma...”, conclúe.

Tamén se queixou do conflito da auga. A Deputación, o Goberno Vasco e os dirixentes do PNV da comarca puxeron en marcha un intento de desmantelamento do Consorcio de Augas de Busturialdea. Arantza teno claro: “Nós podemos xestionar as augas nesta comarca e facelo todo desde aquí. Pero prefiren darlles a outros para que lles saquen o diñeiro”. No seu momento o PNV deixaba o Consorcio en débeda, entre outros mandatos de Unai Rementeria, “e conseguimos que EH Bildu déixeo con beneficios”. “Os cidadáns terán a palabra nas eleccións de maio”, afirmaba a ex presidenta do Consorcio, Iratxe Arriola, nunha entrevista con Hordago.

A silvicultura tamén está estreitamente relacionada con iso. “Sábese que non é bo que todo sexa piñeiro e eucalipto. Hai enchufes que fan o que algúns din desde a Deputación, aínda que sexa en prexuízo de todos”, di Arantza. As autoridades actuais han tomado un camiño equivocado: “Sempre fixeron política polo capital, tanto pola amabilidade como polo diñeiro”. Pero non todo é diñeiro. O de Busturia reclama que se analicen as opcións: “Temos que saber que vale e quen vai traballar nos bosques”.

O traballo, o turismo e as infraestruturas son os problemas actuais

O urbanismo, a xestión da auga e a silvicultura son ramas estratéxicas. Xunto a eles, a vida cambiou por completo, desde os ollos do campesiño: “as nosas terras antes eran comunais. En tempos de guerra os concellos necesitaban diñeiro e venderon os bosques, privatizáronse as terras.Eran grandes familias que vivían para o caserío e ocupábanse de todo no seu traballo. Ían ao bosque recollendo leña ou coidando as árbores. Toda a familia tiña contacto co bosque. Pero aos poucos a xente foise fose traballar ou tivo que emigrar, e iso limitou a túa relación coa natureza”.

O 70% da poboación de Busturialdea traballa fóra da comarca e iso tivo consecuencias na vida do caserío. “O caserío estaba autoabastecido, só comprabas tea para facer roupa e algunha lámpada. Todo o demais producíase", di Arantza.Para que os traballadores da metrópoli e os veraneantes poidan realizar desprazamentos lixeiros “hai que facer estradas e túneles”. "Os caseríos de hoxe en día están afogados, fixéronse estradas nas que se puideron facer pequenos desprazamentos. Vou botar aos nenos á escola no pobo e eu vou traballar a Bilbao. Agora son pobos para os veraneantes, e para iso hai que facer túneles”, continúa.

Estas infraestruturas, segundo as autoridades, tamén están destinadas á atracción turística da zona. “En lugar de facer un turismo de pouco valor engadido, temos que atopar outras vías para atraer aos amigos: a lingua, a historia, a cultura e a natureza”, proclamou o escritor Edorta Jiménez no V Congreso Internacional celebrado en Astra en 2013. A Semana da Terra. Arantza está totalmente de acordo: “veñen moitos e en cinco minutos dan a volta. Non se prepara nada para mostrar á xente o valor destas contornas, para poder gozalos e coidalos”.

O proxecto de construción do Guggenheim 2, que volve estar sobre a mesa, é contrario ás vías sostibles, e poida que sexa a moeda para conseguir a colaboración dos irmáns Gorroño de Gernika para outro catro anos (outros). “Virían, verían o Guggenheim, comerían o bocadillo ou ían ao restaurante, a San Juan de Gaztelugatxe e vanse”, explica Arantza. O turista pregúntase a miúdo que é o que quere: "Queren ter sitio para durmir e logo estar ao seu lado". Arantza confiou en que, a medida que xurdan poucas relacións, póidase seguir no camiño equivocado.

Agricultura ecolóxica máis aló da feira: cestas para o fogar e comedores escolares

Arantza participa na Feira Ecolóxica de Busturia. Antigamente tomouse unha decisión co sindicato de baserritarras EHNE: “empezamos a informarnos para manter a terra limpa, para que os nosos maiores puidesen recuperar máis facilmente os cambios de sementera e tratamentos que facían”. A xente empezou a facer agricultura ecolóxica, e fai 18 anos púxose en marcha a feira para vender a produción con produtos de primeira necesidade.Foise estendendo aos poucos. Hoxe en día as feiras ecolóxicas teñen os seus problemas, “non porque sexan máis caras, porque non o son, as nosas terras son máis limpas e o produto é mellor, pero ao agricultor faltoulle un seguimento, e as institucións puxeron en demasiadas dificultades e falta de axuda”

Empezaron a repartir as cestas e agora están a chegar aos comedores escolares. “En Gernika hai dúas iniciativas piloto en marcha”. Arantza considerou necesario reforzar a iniciativa das escolas e abrir novos camiños. Na rexión onde viven 45.000 persoas, “cantos traballan en terra? Cantos campesiños necesítanse para dar para comer a todos eles?”, pregunta. Habería que pór a traballar todas as terras, “pero por suposto, as grandes tendas non fan máis que prexudicar, e moitos comercios traen as froitas de Mercabilbao”.

Do mesmo xeito que en Busturia, están a piques de renovar as cociñas das escolas públicas. Moitos pais queren abastecerse da agricultura local, pero os contratos limitan as posibilidades. "Os pais preocúpanse, e o obxectivo é utilizar e manter as terras, porque moitas das terras da nosa comarca aínda non están contaminadas", di Arantza. Teñen problemas administrativos e dificultades para conseguir papeis. "Desde todas as universidades, gobernos e institucións, temos que aguantar as condicións de quen teñen altos soldos e non teñen contacto coa terra", denuncia. O baserritarra di que van seguir adiante en calquera cousa.

Utilizando o valor do eúscaro

Ademais de coidar a natureza e ser responsable da produción alimentaria, a transmisión da cultura e da linguaxe é unha das claves da cultura campesiña. “O traballo e a lingua están relacionados. Que traballo tes, cambias a túa tendencia lingüística”, di Arantza. Cre que cada vez damos menos importancia á nosa lingua. "Nós levamos anos ensinando á xente do pobo, pero desde as institucións non axudan, fan coma se fosen a favor pero non se preocupan de verdade", di Arantza, ex profesora de AEK.

O eúscaro pasou de ser unha lingua doméstica e de rúa ás aulas universitarias actuais, e na expresión científica e cultural tamén destaca o aumento da lingua. Como conseguir a hexemonía do eúscaro no presente e no futuro do noso pobo? “Utilice, utilice e utilice” é a folla de ruta de Arantza para construír a hexemonía do eúscaro no presente. “Ensinar á xente que vale. Que serve para rir e chorar. Que serve para namorarse e vivir. Que serve na rúa e dentro de casa. Que serve no caserío e no monte. Válido en todas partes. Temos que facer que o eúscaro sexa atractivo para toda a cidadanía”.

Esperanza de cambio

Organizar o urbanismo, coidar os bosques, as augas e a natureza, transformar a agricultura e difundir o eúscaro. Hai esperanza? Teremos que derrubar aos actuais dirixentes e percorrer outro camiño, e xa estamos. Arantza é optimista, pero ás veces di que se pon pesimista, “vendo os tejemanejes que hai nesta zona”. “A metade da cidadanía vasca sempre estará en loita e sempre estará na loita por manter a súa cultura, a súa lingua e o seu carácter”, afirma con esperanza.

Esta reportaxe foi publicado polO Salto - Hordago e trouxémolo a ARGIA grazas ás licenzas libres Creative Commons.