“É unha necesidade de vivir, como beber e comer”, afirma rotundamente Joaquín Durán-Cantolla, Xefe de Servizos de Investigación de BioAraba e Eduardo Anitua, Director da Unidade do Soño da Clínica. “Unha semana de insomnio xa provoca alteracións psiquiátricas; e quen non dorme está morto en tres meses”.

O soño forma parte da vida destes animais. “Investigouse en noventa especies e sabemos que todo o mundo necesítao”, explica Durán-Cantolla. “Até os animais máis simples dormen; e os réptiles, as aves e os mamíferos teñen un soño moi parecido, con fases de diferente profundidade”.

Os seres humanos durmimos case 30 anos, e non é en balde. Durán-Cantolla ten claro por que: “É unha actividade vital para a nosa saúde; prodúcense multitude de procesos metabólicos e bioquímicos que garanten a saúde cando durmimos. Organízanse recordos e estrutúrase a memoria, refórzase o noso sistema de defensa, os nenos crecen, o cerebro límpase, etc. Por iso é tan necesario o soño, porque facemos todas esas cousas cando durmimos”.

Cada vez está máis claro que as funcións do soño son moitas e importantes. Unha das funcións máis coñecidas é o procesamiento e consolidación da memoria. Nos ratos hase visto que os cambios de estrutura e composición que se producen nas sinapsis das neuronas durante o soño son claves para fixar os recordos. E algúns experimentos con persoas demostran que os que non dormen ben gardan máis recordos negativos. “O cerebro fai unha limpeza da memoria, elimina recordos que non necesita ou que non convén”, di Durán-Cantolla.

Limpando o cerebro

Un estudo de 2013 mostrou que o cerebro, durante o soño, tamén lava máis que a memoria. A investigadora Maiken Nedergaard pensou que era moi raro que o sistema linfático non chegase ao cerebro. É precisamente este sistema o que permite a eliminación dos residuos por parte das células do corpo. Pensando que o cerebro debería ter un mecanismo análogo para evacuar os refugallos, Nedergaard buscou aquel mecanismo no cerebro dos ratos. E descubriu que cando os ratos durmían, as células cerebrais contráense e o espazo intercelular aumenta nun 60%, o que facilita o movemento do fluído intercelular e a limpeza do lixo que se acumula no cerebro. Chamóuselle sistema glinfático pola importancia das células gliales neste proceso.

Este sistema de limpeza pode ser moi importante xa que moitas enfermidades están relacionadas co lixo que se acumula no cerebro. O Alzheimer, por exemplo, está relacionado coa acumulación de ß-amiloides e proteínas tau. E, efectivamente, hai moitas investigacións que pon de manifesto a conexión entre o soño e o alzheimer; aínda que aínda non está claro que é o que é antes, o ovo ou a galiña. “O Alzheimer, como case todas as enfermidades psiquiátricas, altera o soño; dicir que as alteracións do soño poden provocar o alzheimer é hoxe demasiado dicir”, di Durán-Cantolla.

Pero tampouco isto pode ser descartado, segundo suxiren as investigacións dos últimos anos. David Holtzman (Universidade de Washington) demostrou en 2009 que nos ratos o grao de ß-amiloides é maior cando están espertos no cerebro e baixa cando dormen; e que nos cerebros de ratos que non dormen ben se acumula máis do dobre ß-amiloide nun mes en comparación cos que dormen ben.

 

 

 

 

 

 

Na investigación comprobouse que, canto menos durmía, as consecuencias eran peores. É máis, noutras investigacións posteriores observouse que ao durmir máis os problemas cognitivos da enfermidade de Alzheimer melloran polo menos en moscas e ratos.

E nun traballo publicado en Science o pasado mes de febreiro, Holtzman e os seus colegas demostraron que nas persoas que estiveron 36 horas sen durmir, acumuláronse un 50% máis de proteínas tau no cerebro. Así, os investigadores concluíron que é moi probable que a falta de soño acelere o desenvolvemento do Alzheimer. Niso coincide tamén Durán-Cantolla: “Si un enfermo de Alzheimer dorme mal, a evolución será peor que a dun paciente que dorme ben, porque os procesos de limpeza e reorganización que se producen durante o soño van funcionar peor”.

Mantemento

Ademais da limpeza e reorganización, parece que o soño tamén pode ser o momento das reparacións. Un traballo publicado en marzo na revista Nature Communications mostra que nos peixes cebra aumenta o movemento dos cromosomas durante o soño, o que cambia a súa estrutura para poder corrixir os erros que se acumulan no ADN.

E outro mantemento importante que realizamos cando durmimos é o do sistema inmunitario. “O noso sistema inmunitario necesita continuas actualizacións para que non se enfronten a nós mesmos”, di Durán-Cantolla. “O equilibrio entre protexer e danar é fráxil, aínda que estea moi ben estruturado, pois este fráxil equilibrio refórzase durante o soño”.

Nun estudo realizado en 2017 cos xemelgos constatouse que quen durmían menos tiñan un sistema inmunitario máis débil que os seus familiares. Varios estudos realizados con vacinas demostraron que se producen menos anticorpos cando se dorme pouco. E un traballo publicado en febreiro mostrou que a eficacia dos linfocitos T dos voluntarios que pasaron a noite en estado de vixilia era moito menor que a dos que durmían. Observouse que algunhas hormonas, como a adrenalina e a prostaglandina, reducen os linfocitos T e que, como o nivel destas hormonas diminúe cando durmimos, a eficacia dos linfocitos T é moito maior.

De feito, o soño xa está presente nos sistemas de regulación hormonal. Por exemplo, “sabemos que a falta de soño provoca obesidade, porque afecta o metabolismo da insulina e a algunhas hormonas e neuropéptidos que regulan a fame”, explica Durán-Cantolla. Cando dorme pouco, o nivel da insulina baixa, a hormona grelínica aumenta a da gose-motora e a da leptina indica que está saturada, baixa a da leptina. Como consecuencia, o apetito aumenta cando non se dorme o suficiente.

Ademais da obesidade, o soño afecto á hipertensión, a diabetes e outras alteracións metabólicas e enfermidades. Un dos máis destacados é a arteriosclerosis. Nos últimos anos, centos de investigacións demostraron que a falta de soño pode provocar arteriosclerosis. “As persoas con problemas de soño, como o insomnio ou a apnea, teñen un maior risco de padecer problemas cardiovasculares, sobre todo debido á arteriosclerosis”, explica Durán-Cantolla.

 

 

 

 

 

 

Está claro que o soño aumenta o risco de estar san. “O soño combate o envellecemento”, subliña Durán-Cantolla. “As persoas que dormen ben teñen un benestar psicolóxico e unha calidade de vida moito mellor, e mantéñense máis novas”.

Bo soño

A cantidade e a calidade son as dúas cousas importantes. “O de oito horas é un mito, o que sabemos é que quen dorme menos de seis horas ou máis de nove ten un problema de saúde. Pero nese intervalo 6-9, dependendo da persoa, pode ser axeitado. Estatisticamente, podería ser unha cifra axeitada”.

Tentar recuperar o perdido durante os fins de semana non serve para moito. “Si durmimos máis de dúas horas do habitual durante o fin de semana ou nas vacacións, significa que temos falta de soño. É cando tentamos pagar a débeda de soño. Pero o soño non se pode recuperar”, di Durán-Cantolla.

En canto á calidade, é importante que as fases do soño cúmpranse correctamente. “É como baixar escaleiras, imos a fases cada vez máis profundas, até acabar na fase REM”, explica Durán-Cantolla. “Normalmente realizamos entre 5 e 6 ciclos deste tipo nunha noite, cada un deles dura ao redor dunha hora e media”. É importante que estes ciclos se cumpran correctamente e é especialmente importante o soño profundo. É entón cando máis efectivos son o sistema de limpeza cerebral e os procesos de reparación e reorganización. “Aproximadamente o 20-25% debe ter un soño profundo”.

“Podes durmir dez horas, pero, por exemplo, si tes apnea, o cerebro está a espertarse constantemente, aínda que non che deas conta. Non durmirás profundamente e non será un soño de calidade”, di Durán-Cantolla. E subliña que quen sente canso ou somnolento durante o día, ou pensa que non dorme ben pola noite, debería consultar ao médico. “Case todas as alteracións do soño teñen remedio. Pero a quen non se diagnostica, non se lle pode pór remedio”.

 

 

 

 

 

 

Dereito ao soño

Con todo, “na sociedade cada vez hai máis conciencia da importancia do soño”, di Durán-Cantolla. “Nós sempre dicimos que durmir é un dereito. O dereito á saúde inclúe o dereito a durmir ben, tendo en conta que a saúde é moito máis que a enfermidade.

Neste sentido, rexeita os costumes e horarios que hoxe en día temos sobre todo no sur: “Estamos nunha zona horaria que non nos corresponde. O noso cerebro estivo regulando centenares de miles de anos de escuridade luminosa, e non pode ser que un home, hai case oitenta anos, por ser moi amigo dos alemáns, puxese a hora dos alemáns, e aínda que a situación política haxa cambiado radicalmente, aínda continúe coa hora dos alemáns. Non ten ningún sentido. E os cambios de hora tampouco. O cerebro toléase. Deberiamos pararnos na zona horaria de Greenwich e co horario de inverno”.

“Os nosos horarios son aloucados. Somos a sociedade con máis horas de traballo e menor rendemento en Europa. Tomamos demasiado tempo para comer, comemos demasiado tarde e demasiado, e logo sacamos pouco rendemento ao traballo. Saímos tarde do traballo, ceamos a partir das 21:00 e deitámonos ás 00:00. Pero pola mañá levantámonos á mesma hora que o resto dos europeos. Vivimos cun insomnio crónico. Temos moitísimo que mellorar, pero non abonda con que os especialistas do soño gríteno, fan falta accións políticas e cidadás. É moi importante que a sociedade reivindique o dereito a durmir ben”.

Dorme ben.