Critica della vittima (Crítica á vítima), de Daniele Giglioli, será un dos ensaios máis interesantes que lin nos últimos anos. A premisa parte dunha premisa pouco politicamente correcta: que o heroe do noso tempo converteuse en vítima, porque ser vítima no mundo no que vivimos outorga prestixio, esixe ser escoitada e activa unha maquinaria moi poderosa para xerar identidade, dereitos e autoestima. “Inmuniza contra calquera crítica”, engade Giglioli; e non só iso: “Asegura a inocencia máis aló de calquera dúbida razoable. (...) A vítima non fixo, fixéronlle; non actúa, sófreo”.

Este libro que analiza como o pensamento victimista aparece en moitos aspectos da vida pode axudar a comprender por que nos últimos días están a multiplicarse as teorías da conspiración ligadas á crise do coronavirus. Seguramente o lector xa recibiu catro ou cinco artigos, entre eles un fake que se publicou como análise de Noam Chomsky, e quizais tamén algún vídeo, aínda que estea bastante ben editado, que di que detrás do que está a suceder están as multinacionais farmacéuticas, Bill Gates ou os servizos secretos de Estados Unidos. É máis, tamén se deu unha teoría de que todo foi creado polos medios de comunicación, xa que hoxe en día os medios para difundir hipóteses alucinadas están ao alcance de calquera.

Se esas teorías son verdadeiras ou falsas, non é un debate moi interesante. Quizá sexa máis importante o que a súa difusión di de quen difunden este tipo de informacións e, máis en xeral, da nosa sociedade e dos axentes que queren cambiala.

Giglioli estuda o fenómeno das teorías da conspiración por capas. A explicación superficial en primeiro lugar: o mundo converteuse en algo moi complexo e as filosofías e ideoloxías que se propuñan explicar de forma racional levan moito tempo en crise; nin que dicir ten que os movementos que pretenden transformar, máis que explicar a historia. Non hai compás. Os máis débiles non poden soportalo e pregúntanse quen é o culpable. “A obsesión conspirativa é unha falsa racionalización”, di Giglioli. “E o único que queda é rirse ou compadecerse do que pregunta “Quen me ofende?”, como fixeron os cíclopes con Polifemo. Ninguén che fai dano, déixanos durmir”.

Pero iso sería quedar na superficie, á marxe das capas internas da cebola conspiranoica, as máis zumentas. O autor do libro A crítica á vítima di que non hai que descartar totalmente a quen cree no complot. “Polifemo, a pesar dos erros, tiña un pouco de razón: alguén lle cravou algo no ollo”. Aínda que as teorías da conspiración son a mostra dunha racionalidade distorsionada, neste tipo de relatos aínda existe un aluvión da capacidade dos seres humanos para cambiar a historia, emerxida como unha actitude perdedora e victimista –porque todas esas teorías, no fondo, din que os cidadáns ordinarios non temos ningunha posibilidade de facer nada, que nolo fan os poderes xigantescos e invisibles que representaron ao deus omnipotente–.

“Os maníacos do complot e os portavoces das vítimas mostran o que esconden, afirman o que negan, miran con atención, aínda que non poden velo: na súa rendición hai un indicio de loita; cando se negan deixan un ronsel do desexo; no orgullo que se equivoca, mostran o brillante sinal dun orgullo lexítimo. Lendo ao revés, a súa falacia é a linguaxe da verdade”, di Giglioli. Dito doutra maneira: a persoa que di que o coronavirus foi difundido por unha axencia secreta internacional para dominar o mundo debería ser tomada como un síntoma. É alguén que non quere crer os sinais que emite un modelo social cada vez máis antidemocrático. O problema é que non ten ferramentas para transformar este escepticismo en enerxía transformadora.

E iso non é só unha derrota da conspiranoica. Os xornalistas, intelectuais ou académicos, todas as persoas formadas, críticas e progresistas, que rin con superioridade ao escoitar este tipo de explicacións delirantes, se miran con atención, poden verse no espello dese fracaso.

Esta situación excepcional que estamos a vivir debería servir, entre outras moitas cousas, para ver o camiño curto que fan as explicacións precisas, cribles e racionais dos fenómenos que nos rodean. E tamén para facer algo para que isto empezo a cambiar. Giglioli opón “o dereito a facer” a “ser xusto” da vítima. Unha das claves para facer fronte á próxima crise é pasar do que nos fan ao que facemos, seguindo o exemplo dos grupos de vixilancia que se están organizando nos últimos días. O que vexa que a súa vida mellora coa práctica comunitaria pode crer que as cousas poden ser doutra maneira. A textura comunitaria é o mellor antídoto para a paranoira do complot.